Þjóðviljinn - 20.10.1989, Blaðsíða 20

. EYVINDUR
^ ERLENDSSON
„Góðir
íslendingar!”
Abbyssiníukeisari heitir Negus Negusi
og Negus Negusi segir: „Búlúlala ”
og öllum þeim sem íhuga málstað rikisins
finnst unun að heyra Negus Negusi tala
„Ég er Negus Negusí!” segir Negus.
„Ég er Negus Negusi! Búlúlala!"
Erró: Drekkið Kóka Kóla, 1988 100x84 sm.
málverksins
Þar sem ég þarf, þessa dagana, að
taka þátt í hátíðahöldum þar sem
öllum ber að vera mjög fagnandi og
bjartsýnir í tilefni „mikilla tímamóta,
unninna afreka og merks áfanga” - þá
verður mér til þess hugsað, þrálátar
en endranær, hversu oft vill verða
tómahljóð í slíkum hátíðahöldum,
eins og sögð orð missi marks, fagn-
aðarsöngvarnir fái aðkenningu af
skræk, brosin verði eintómur strekk-
ingur í andlitsvöðvum, að einungis
brjóstin hossist fyrir átak lendanna en
ekki hjartað í brjósti fyrir hina sönnu
upphafning andans.
Mig grunar það sé ekki síst fyrir þá
sök að í hátíðaræðum hyggja menn
ekki nægilega (fremur en endranær)
að nákvæmri merking orða sinna og
flumbra með hugsunina.
Með öðrum orðum: Fögnuðinn
skortir alvöru.
Sagt hefur verið að til sé í íslensku
máli orð yfir allt sem er hugsað á
jörðu. Setjum svo. En sé svo þá er hitt
jafn víst að þau eru mönnum ekki
alltaf hendi nær þegar til þeirra á að
taka og tiltölulega fá og fátækleg í
daglegri notkun. Og ef við eigum að
trúa því að það sé ekki sjálf hugsunin
sem er ómarkviss og fáfengileg hjá
ræðumönnum vorum og tímamóta-
skriffinnum þá er hún ærið ósjaldan
afar nákvæmnislaust og losaralega
orðuð, að ekki sé fastar að kveðið.
Nefnum orð sem ég þarf oft að um-
gangast: „Leikhús”.
„Leikhús” virðist, í fljótu bragði,
einfalt, gagnsætt orð og merking þess
deginum ljósari: Hús þar sem leikur
fer fram. f notkun fer þó merking
hefst. Um athafnir leikarans hefur
enskan og önnur mál ákaflega ljóst
og markvisst orð: action. í leikhús-
starfi notum við um þetta mörg orð og
mismunandi eftir aðstæðum: Gerðir,
drift, athöfn, leikur, fyrirgangur, bar-
átta og mörg fleiri. En ekkert þeirra
hittir nákvæmlega í mark í öllum til-
vikum.
Nú hafa fslendingar að vísu verið
kúguð þjóð af óviðkomandi herveld-
um og þessvegna ekki kært sig um að
taka mark á hugtökum sem varða
stjórnsýslu, siðfræði, lög og listir og
aldrei iðkað nákvæmni í orðum um
slík málefni. Enda, hvað þýðir það ef
maður ræður engu um þessa hluti
sjálfur? Best að rengja það allt og
snúa útúr þeim sem eru að reyna að
vera spekingslegir. Við eigum til
dæmis ekki mikið af orðum í notkun
um sýslun manna í skipulögðu þjóð-
félagi. Orð hliðstæð við director,
conductor, instructor, admiral, in-
spicient, coreograf, speaker (ord-
förande) o.s.frv. eru ekki á hraðbergi
hvers og eins. Við látum okkur nægja
að skella orðinu „stjóri” aftanvið
nafn þess verkfæris sem viðkomandi
vinnur við eða er partur af: Kórstjóri,
bílstjóri, fundarstjóri, skipstjóri.
Þetta eru tilgerðarleg og þrælslunduð
orð sem afvegaleiða hugsunina vegna
þess að hlutverk þessara aðila er ekki
beiniínis að stjórna og ráða, heldur t
flestum tilfellum að vera einhvers-
konar merkisteinar eða vitar fyrir
aðra menn, marga eða fáa, til þess að
þeir geti orðið samtaka. Þó eru til orð
í íslensku sem vel mætti nota meira
um þessi hlutverk. Gangnamanna-
Kjarvalsstaðir: Erró og Stefán Axel
Valdimarsson
Sýningar þær sem nú hanga
uppi á Kjarvalsstöðum vekja upp
spurningar um erindi málverks-
ins í samtímanum. Ekki vegna
þess að þær séu keimlíkar, heldur
þvert á móti vegna þess að þær
lýsa gjörólíkum viðhorfum til
málverksins, en eru um leið hvor
um sig alvarleg og metnaðarfuil
tilraun til þess að rjúfa þagnar-
múrinn og ráðast gegn erindis-
leysunni, sem loðað hefur við
þetta listform á síðustu árum.
Það er kannski ekki sanngjarnt
að bera saman jafn reyndan og
sjóaðan listamann og Erró og
ungan mann á upphafi ferils síns
sem listamaður. En samanburð í
þessu tilviki má ekki á neinn hátt
Erindi
skilja sem manngreinarálit, held-
ur varðar hann hlutverk og
möguleika málverksins í sam-
tímanum.
Ef skilgreina á myndheim Err-
ós með fáum orðum, þá ein-
kennist hann af tvíræðni: við
sjáum ekki ótvíræða afstöðu
höfundarins í verkinu og getum
jafnvel efast um frumlegt höf-
undarhlutverk hans. Hann er
eins og leikstjóri á bak við tjöld-
in, sem teflir fram á myndflötinn
útflöttum táknmyndum úr sið-
menningu samtímans og fortíðar-
innar, þar sem allt gildismat
liggur á milli hluta og þar sem
tími og rými renna saman í að því
er virðist fullkominni óreiðu. Ó-
reiðan í verkum Errós er endur-
speglun á andrúmslofti í sam-
tímanum og um leið eins konar
uppreisn gegn því: með því að
gera óreiðuna og tvíræðnina að
innihaldi mynda sinna verður
form þeirra storkandi og afhjúp-
andi gagnvart óreiðunni og tvö-
feldninni sem ríkir í samtíman-
um.
Handverk
Margir sem sjá myndir Errós í
fyrsta sinn falla í stafi yfir því fína
og mikla handverki sem í þeim
má finna. En einnig handverkið
er hlaðið tvíræðni: það endur-
speglar flatneskju fjöldafram-
leiðslunnar og það afskræmda
verðmætamat sem auglýsinga-
heimur samtímans boðar. í raun-
inni getum við fundið svona
handverk hjá öllum „góðum“
auglýsingateiknurum, sem náð
hafa þeim árangri að gera siðlaust
gildismat markaðsaflanna að
innihaldi verka sinna. Handverk-
ið í myndum Errós er ekki mark-
mið í sjálfu sér, heldur helgast
það af því lögmáli tvíræðninnar
sem ræður í reynd formi mynda
hans, jafnt í myndbyggingu sem
áferð.
Þá er einnig rétt að hafa í huga,
að myndir Errós eru
gjörsneyddar allri mystík: einnig
í þessu finnum við samsvörun við
þá fullkomnu veraldarhyggju og
afhelgun sem einkennir samtí-
mann og um leið vissa storkun
gagnvart því gildismati veraldar-
hyggjunnar sem sér ekki aðra
gilda forsendu en hagvöxtinn.
Að lokum er rétt að minnast á
ofhlæðið í myndverkum Errós og
hin ótrúlegu afköst hans. Á bak
við þetta virðist liggja allt að því
manískur ótti við tómið og hvern
óútfylltan flöt. Myndheimur hans
nær fyrst að njóta sín til fulls þeg-
ar við höfum fengið okkur
fullsödd af myndaflæðinu. Stakar
myndir verða þannig eins og svip-
ur hjá sjón miðað við heildina.
Einnig þetta hungur eftir mynd-
efni, þessi ótti við tómið og
dauðann, ereinkenni samtímans.
Það að hafa möguleika á að
skipta yfir á aðra sjónvarpsrás.
Ofhlæðið í myndheimi Errós
verður því einnig afhjúpandi og
storkandi, og okkur verður
jafnvel á að biðja um auðan vegg
og óútfylltan flöt: frið til þess að
finna okkur sjálf og hvert annað.
Ef draga á þessar vangaveltur
saman í eina niðurstöðu, þá er
málverkið í höndum Errós af-
hjúpandi og storkandi gagnvart
samtímanum: það er opinskátt,
skýrmált og vitundarvekjandi, og
jafnframt krefjandi um viðbrögð
áhorfandans: hvar er ég staddur
og hvers vegna?
Ólík viðhorf
Sem fyrr var sagt er mynd-
heimur Stefáns Axels gjörólíkur
myndheimi Errós: tröllauknar
myndir málaðar með áhlaupi sem
liggur einhvers staðar á milli ex-
pressíonisma og „aksjónmál-
verks“, þar sem athöfnin sjálf við
það að koma litnum á léreftið
verður að inntaki verksins. Út úr
formleysunni má svo greina form
sem hafa í kringum sig dulmagn-
að andrúmsloft eða kraft.
Myndir Stefáns Axels verða
ekki skoðaðar nema í Ijósi þeirra
formtilrauna sem málverkið hef-
ur gengið í gegnum allt frá stríðs-
lokum. Málarar eins og Asger
Jorn og Karel Appell glímdu á
vissan hátt við hliðstæð vandamál
og Stefán Axel. Lausn þeirra var
hins vegar frábrugðin í því að
pensilskrift þeirra var persónu-
leg: hún var vaxin upp úr hug-
myndaheimi súrrealismans og
hinu beina sambandi við „undi-
vitundina". (Það sama gildir
reyndar um Erró, en öfugt við
expressíónistana snéri hann blað-
inu við og tók upp fullkomlega
hlutlæg vinnubrögð). Expressí-
ónismi Cobra-málaranna átti að
frelsa frumkraftinn og barnið
sem bjó innilokað í undirvitund
manneskjunnar úr þrúgandi við-
jum hinnar borgaralegu siðm-
enningar. Myndir þeirra voru
gjörsneyddar allri mystík vegna
þess að þeir litu svo á að frum-
krafturinn væri manninum eðlis-
lægur, en kæmi ekki „að hand-
an“. „Aksjónmálverk" Jackson
Pollock frá svipuðum tíma var
sömuleiðis gjörsneytt allri myst-
ík: galdurinn var fyrst og fremst
fólginn í líkamlegri hreyfingu,
sem var í beinu sambandi við
undirvitundina. Einnig hann átti
sér hugmyndalegar rætur í súrre-
alismanum.
„Nýja
málverkið“
Þegar fulltrúar „nýja mál-
verksins“ svokallaða komu fram
fyrir um það bil 10 árum, tóku
þeir að vissu leyti upp þráð
Cobra-málaranna, abstrakt-
expressíónistanna og „aksjón-
málverksins“. Nýjabrumið var
fólgið í fráhvarfi frá hinni per-
sónulegu pensilskrift yfir í „hrá-
an“ expressíónisma sem sótti
réttlætingu sína í meira og minna
óljós tengsl við það sem á undan
var gengið: popp-listina, nýda-
daismann og konseptlistina.
Jafnframt átti nýja málverkið að
vera eins konar andsvar við þess-
ari fortíð og uppgjör við hana.
Andsvarið við óstöðvandi mynd-
flæði upplýsinga/auglýsinga
þjóðfélagsins átti nú að felast í
hömlulausu málverki þar sem
jafnframt kom fram sterk eftirsjá
eftir frumstæðri mystískri upp-
lifun. Nú var ekki lengur leitað á
vit dulvitundarinnar, heldur
hinnar dulrænu/trúarlegu/yfir-
náttúrulegu upplifunar. Jafn-
framt tóku ýmsir þessara málara
að leita eftir eins konar þjóð-
ernismystík, sem kannski átti að
vera andsvar við flatneskjulegri
alþjóðahyggju markaðarins og
auglýsinganna. Málverk Stefáns
Axeís virðist mér sprottið úr
þessum jarðvegi. Þau eru fyrir
mér jafnframt staðfesting á vissu
hugmyndalegu gjaldþroti. Gjald-
þroti sem nýja málverkið bar
með sér frá upphafi að því marki
sem það byggðist, á nostalgíu og
mystík. Því þótt dulhyggja eða
mystík hafi gegnt gildu hlutverki í
myndlist á síðari hluta 19. aldar,
þá nálgast hún nær óhjákvæmi-
lega tilgerð á síðari hluta þeirrar
tuttugustu. Og það sem eftir
stendur verður þá eftirsjáin eftir
hinum hataða módernisma, þar
sem abstraktexpressíónistarnir
leystu hin formvandamál mál-
verksins á öðrum og meira
sannfærandi forsendum þrátt
fyrir allt. Að þessu sögðu þarf
ekki að taka það fram, að sýning
Stefáns Axels er í mínum augum
ekki sannfærandi. Það er að vísu
virðingarvert að leggja svo mikið
undir, sem gert er í þessum mál-
verkum. Og vissulega nær Stefán
Axel fram dulmögnuðum krafti í
sumra mynda sinna. En málverk-
ið sem Listasafn íslands hefur
keypt af þessari sýningu er í mín-
um augum erindisleysa. Og vek-
ur þá spurningu hvort ekki þurfi
að hugsa dæmið upp á nýtt, bæði
fyrir safnið og málarann.
-ólg
þess nokkuð út um holt og skóg. Það
er stundum látið merkja húsið, stund-
um fyrirtækið sem rekur það, stund-
um einstakar sýningar, tiltekna sýn-
ingu eða þá hreinar hugmyndir hvers-
konar („Þetta er ekkert leikhús, þetta
kjaftæði.”) Stundum er það haft um
íþróttina sjálfa; það að leika. Þetta
orð er gjarnan reynt að láta fela í sér
alla þá víðfeðmu merkingu sem orðið
„teater” ber í öðrum málum og er
tamast mönnum í ensku útgáfunni,
sem fleira; „þíatur”. Það er ættað úr
grísku og merkir upphaflega „að sjá”,
„horfa á”. Auðvelt er að ímynda sér
að það sé sömu ættar og það orð sem í
grísku merkir Hinn alsjáanda, það er:
Guð. Engin ábyrgð skal þó tekin á
því.
Orðið teater láta menn ná yfir
hverja þá gerandi eða gjörningakeðju
sem stillt er upp öðrum mönnum til
sýnis, hvort sem fram fer í húsi til þess
gerðu eða ekki. Það getur átt við hús-
ið einnig, sýningu í slíku húsi sem og
úti á torgi, skrípalæti á mannamótum
eins og sýndartilþrif stjórnmála-
foringjaog herstjóra. Þótt Einar Ben.
hafi lýst því yfir að íslenskan eigi orð
yfir hvaðeina það sem hugsast getur,
þá á hún ekki orð sem merkir þetta
beinlínis, en hún á þó eitt sem fer
miklu nær því en orðið leikhús og það
er orðið sjónleikur eða sjónarspil.
Hvorttveggja orðið er skemmtilegt
og sæmilega þjált og mættu vera
meira notuð. Menn horfa þá á sjón-
leik eða setja upp sjónarspil (í pó-
litík). Það er annaðhvort skökk hugs-
un eða hugsunarleysi þegar fólk segist
horfa á leikrit eða jafnvel fara á
leikrit. Leikrit er bók eða hefti, - það
sem höfundur skilar til leikflokksins -
í leikhúsinu (ef leikflokkurinn þá hef-
ur í slíkt hús að venda). Leik-
flokkurinn setur síðan sjónleik á svið
- eftir leikritinu.
„Leikari” er heldur ekki nákvæmt
orð. Það getur átt betur við um margt
annað en þann sem fer með hlutverk í
sjónleik og oft er allt það sem með
réttu má kenna til leiks víðs fjarri.
Enskan t.d. hefur hliðstætt orð yfir
sama fyrirbæri: player. Það er þó
miklu minna notað um þetta fyrirbæri
en annað orð sem í ensku finnst um
það: actor = gerandinn, sá sem að-
stjóri heitir öðru nafni fjallkóngur,
skipstjóri má vel heita kafteinn eða
númer eitt, eins og tíðkast í breska
flotanum, fyrir nú utan hin ágætu
klassísku íslensku heiti: karlinn eða
sá gamli. Bílstjóri heitir ekill og
fundarstjóri heitir forseti = sá sem
situr fyrir framan hina fundar-
mennina.
Hvernig félli mönnum ef í ensku
væri hafður sá háttur að hengja alltaf
eitthvert orð sem þýðir „stjóri” eða
„stjórnandi” aftan í önnur? Er það
ekki „ruler”? „Automobilruler,
shipsruler, playruler, orchestra-
ruler...”
Orðið „stjóri” nterkir raunar, í ís-
lenskri tungu, „dragbítur”, - hlunkur
til þess að hengja aftan í skip til þess
að það reki ekki fyrir veðrum og
straumi.
Það er líka leiðinlegt að við skulum
ekki eiga orð sömu merkingar og ark-
itektúr, skúlptúr, ballett o.s.frv. um
hinar ýmsu greinar listarinnar en
þurfa þess í stað sífellt að klína hinu
leiðinlega viðskeyti „list” aftan við
nöfn þessara íþrótta. Trúlega er þar
enn á ferðinni sama kröfuleysið um
nákvæmni hugtaka, hugarleti og svo
vanmáttartilburðir til þess að skrúfa
upp hátíðleika í umbúðum utanum
pakka sem inniheldur rýran varning.
Samviskusamir málfræðingar sem og
allur almenningur, sá sem gerir í al-
vöru kröfur um ófalsaða framsókn,
ætti að leita réttra orða og koma þeim
í brúk, - nefna hvern hlut glöggu,
einföldu og nákvæmu heiti. Það gæti
gert skynsamlegri hugsun í landinu
umtalsvert gagn.
En kannski er skynsamleg hugsun
ekki í það háu gengi á markaðnum að
hennar vegna þyki taka því að leggja
á sig teljandi erfiði? Víst er að vel
komast þær hátíðaræður og bjart-
sýnisvaðall sem þjóðin reisir tilveru
sína og hegðan á, af án hennar, að
ekki sé nú talað um stjórnspekina og
hagfræðina, - þann trausta stjóra sem
lifandi hugsun vorri hefur verið lagt
við til langframa og haggast ekki hvað
sem líður síuppsprettandi „leikhús-
um” yfir hvort heldur er refaeldi,
seiðaeldi, fjölmiðlun eða list, sem og
aðra „action” í tímans ókyrru
straumum.
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 20. október 1989