Þjóðviljinn - 17.11.1989, Blaðsíða 14

ísland er fleytifullt af viður-
nefnum. í ákveðnum hópum
hérlendis er afbragðskona
nokkur áfram kölluð, í mesta
sakleysi og af fullri kurteisi,
„Vigga franska", eins og tíðk-
ast hafði feimnislaust í að
minnsta kosti áratug, meðan
hún var þekkt sem frönsku-
kennari og áður en hún gerð-
ist hlunnindabóndi með meiru
á Álftanesi.
„Alli ríki“ stundar útgerð á
Eskifirði og „Einar ríki“ sinnti
sömu verkefnum í Eyjum.
„Bláfátæki Bensín-Bjössi“ stund-
ar bæði útgerð og rekstur olíusölu
á Vesturlandi. „Föru-Sveinn“ var
nafn Sveins Einarssonar í munni
þeirra sem fannst hann gera of
tíðreist til útlanda í starfi sem
Þjóðleikhússtjóri. Guðrún Helg-
adóttir forseti sameinaðs Alþing-
is segir í viðtalsbók að í æsku hafi
hún í Hafnarfirði yfirleitt gengið
undir nafninu „Rúna mont“.
í dreifbýlinu er hugmynda-
flugið frjóast eins og vanalega.
„Siggi þjófur" var svo kallaður af
því að það var stolið frá honum
úrinu. „Óli hauslausi" er sprellif-
andi, - uppnefnið fékk hann á sjó
eftir að lykkja lenti utan um háls-
inn á honum. Spilmaðurinn
stoppaði tímanlega, áður en herti
að, en viðurnefnið hefur loðað
við. „Jón rakari“ stundar ekki
hárskurð en var í lögfræðinni
greindur á þennan hátt frá al-
nafna sínum í sömu háskóladeild,
- báðir þóttu „rakir“ en annar þó
öllu „rakari".
Pé-ið í Sigurður P. Guðmunds-
son á Siglufirði stendur fyrir
„poki“ og er hann kenndur við
„Pokahöllina“ þar forðum tíð, en
þar voru lengi pókar fyrir
gluggum meðan húsið var í bygg-
ingu. Á Siglufirði bjó líka „Ljós-
finnur Kristmyndari", en það
nafnform er dæmi um sérstakan,
algengan orðaleik, því maðurinn
var ljósmyndarinn Kristfinnur
Guðmundsson. Af sama toga er
nafnið „ísmann í Kristhúsinu“,
sem átti við Kristmann í íshúsinu
í Vestmannaeyjum. „Gulli
stjarna“ er Gunnlaugur Guð-
mundsson, stjörnuspekingur en
Jón Sigurðsson iðnaðar- og við-
skiptaráðherra gengur stundum
enn undir nafni „Jón þjóðhagi",
en það viðurnefni vísar til yfir-
mannsstöðu hans á Þjóðhags-
stofnun á sínum tíma.
„Runki þjóstur“ er prúð-
mennið Rúnar Gunnarsson, að-
stoðarframkvæmdastjóri Sjón-
varps. „Halli Hitler“ er veitinga-
maður á Norðurlandi, áhuga-
maður um 3. ríkið. „Sigurður fag-
ri“ er Sigurður bóndi Þórólfsson í
Ytri-Fagradal í Dalasýslu,
myndar- og búmaður góður.
„Sigurður kanslari“ er þekktari
fyrir píanóleik en verknað þann
sem viðurnefnið stafar af, að
„kanna dömur“. Alexander
mikli var algengasta viðurnefni
Alexanders Stefánssonar, nú
þingmanns Framsóknarmanna
og fyrrum ráðherra, meðan hann
var bæjarstjóri í Ólafsvík, enda
maðurinn hinn reffilegasti og
tyllti sér þó á tá í ræðustól. Óli
kommi er Ólafur Þ. Jónsson,
vitavörður á Hornbjargi, viður-
nefndur svo vegna sérlega ein-
dregins málflutnings á vinstri
væng. Ragnar skjálfti eða „Skjál-
ftinn“ er Ragnar Stefánsson jarð-
skjálftafræðingur. „Kiddi pikk“,
var lengi pikkóló á borginni,
lærði til þjóns og er nú fram-
kvæmdastjóri Félags fram-
reiðslumanna. „Nonni kelling“
og „Steingrímur silfurböllur" eru
hvorugur ánægður með viður-
nefnin, hvað þá „Stebbi geit“. Þó
er til nokkur huggun harmi gegn.
Úr fombókmenntum okkar
staðnæmast Ketill, flatnefur,
Hallfreður vandræðaskáld og
Jómnn mannvitsbrekka í minni
flestra, einkum vegna eftirminni-
legra viðurnefna.
Menn ættu því ekki að örvænta
þótt illa sé með þá farið í upp-
nefnum, það hjálpar til að nafn
þeirra mun vísast verða lengur
Beysi: Gælunafn Davíðs Odds-
sonar borgarstjóra frá því í barn-
æsku á Selfossi.
uppi en annarra, eins og sannast
hefur á Gvendi dúllara, Sæfinni
með sextán skó og Sigurði mál-
ara.
Litir
Allmargir menn hafa hlotið
einhvern lit sem viðurnefni, allt
frá Eyjólfi gráa í Gísla sögu Súrs-
sonar og Þorsteini rauð í Eyr-
byggju. Skemmst er að minnast
sjómannsins Stjána bláa sem dul-
nefnda skáldið Örn Arnarson
orti um. Skírnarnafn Arnar var
Magnús Stefánsson.
Asi svarti er Ásmundur S. Jó-
hannsson, lögmaður á Akureyri,
Gústi svarti fékk viðurnefni sitt
sem tilþrifamikill unglingur í
vesturbæ Reykjavíkur og Svarta-
Péturs nafnið hafa ýmsir borið,
m.a. Pétur heitinn Guðjónsson.
Batti rauði er líka látinn,en hann
stundaði leigubflaakstur í
Reykjavík. Redbody eða bara
„Red“ var Hallgrímur Hallgríms-
son, lengi bókavörður á Lands-
bókasafni, rauður nokkuð og
þrútinn. „Hvíti negrinn" var upp-
nefni á Kjartani Jóhannssyni,
fyrrv. þingmanni Alþýðuflokks-
ins og vísaði til andlitsfalls.
Brauð og kökur
Ýmis uppnefni tengjast bak-
stri og brauðgerð. Börnin skiptu
hvert öðru hérna áður fyrr í „fra-
nsbrauð" og „rúgbrauð" eftir því
hve þau kiknuðu mikið, þegar
stokkið var fyrirvarlaust upp á
herðarnar á þeim. „Rúgbrauðin“
þoldu meiri þyngd. Kærustupar
var nefnt „samloka" ef það hætti
um of að umgangast aðra.
„Hnallþóra“ er svo aftur tegund-
arheiti á sérstaklega stórum tert-
um, sem nefndar eru eftir ákveð-
inni konu og upprunnið í
„Kristnihaldi undir Jökli“. Loks
verða menn eins og „kleina" ef
þeir fara hjá sér.
Þrír piltar, sem héldu hópinn
stíft í Hamrahlíðarskóla á átt-
unda áratugnum, meðan mengja-
fræðin var að halda innreið sína í
skólakerfið, fengu samheitið
„Kakan“. Hver um sig voru þeir
svo kallaðir „Hveitið", „Eggið“
og „Sykurinn", - og ganga sumir
undir þeim nöfnum enn.
Bingó, Dódó,
Kapten B.
„Draugurinn“, „Hrossið“,
„Einbúi" og „Moby Dick“ eru
þekkt nöfn í rosknum, íslenskum
hippahópum. Sá síðastnefndi
stundaði um hríð hvalveiðar.
„Nálin“ er Níels Árni Lund,
deildarstjóri í landbúnaðarráðu-
neyti, og er uppnefnið dregið af
fangamarki hans, NÁL. Sama
kyns er uppnefni kennara í
Menntaskólanum í Reykjavík,
ÓMÓ fyrir Ólaf M. Ólafsson og
Bingó fyrir Baldur Ingólfsson.
Og sama er að segja um Dódó,
uppnefni nemenda á fyrrum
skólameistara MA, Steindóri
Steindórssyni frá Hlöðum. Basi
Alexander mikli: Alexander Stef-
ánsson, alþm. Framsóknarfl. á
Vesturlandi.
og Bjúsi voru kennarar við
Menntaskólann í Reykjavík.
Svalur og Valur er banka-
stjórar í Landsbankanum, annar
Arnþórsson en áhöld um hver sá
svali er. Kapten B. nefndist Bald-
ur Hermannsson, sjónvarpsmað-
ur og nú rithöfundur, á velmekt-
ardögum sínum í Skandinavíu, og
um tíma kölluðu finnskir náms-
menn hann Burkhardt.
Listamannsnöfn
Duri er framreiðslumaður sem
spilar á trompet í frístundum, en
þá hljómar frá honum du-du.
Hér er áfram haldið
að rekja ýmis mis-
jafnlega þekkt upp-
nefni, dulnefni og
viðurnefni innan
lands og utan
Bubbi Morthens heitir öðru
nafni Ásbjörn Kristinsson. Tolli
listmálari bróðir hans heitir Þor-
lákur. Bauja kona Tolla heitir
Guðbjörg Thoroddsen.
Steinn Steinarr hét Aðalsteinn
Kristmundsson, Magnús Þór
Jónsson tók sér listmannsnafnið
Megas innan við tvítugt. Tarnús
og Zator eru reykvískir mynd-
listarmenn og Stefán Jónsson frá
Möðrudal signerar oft málverk
sín með nafninu Stórval. Fetar
hann þar í fótspor Kjarvals, sem
réttu nafni hét Jóhannes Sveins-
son. Gíó er leikstjórinn Guðjón
Pedersen. Dunganon var hö-
fundarnafn Karls Einarssonar,
greifa af St. Kildu.
Tveir íþróttamenn hafa borið
nafnið Úrsus, fyrst Gunnar Sa-
lomonsson og nú Hjalti Árnason.
Oft hljóta menn viðumefni
sem skýrgreina list þeirra, eins og
Sigurður málari Guðmundsson á
síðustu öld, Palli rödd á Akureyri
(Páll Jóhannesson óperusöng-
vari), Jón bassi Sigurðsson, sem
leikur á kontrabassa í Sinfóníu-
hljómsveitinni og sonur hans Sig-
urður Rúnar sem spilar á hvað
eina en kallast Diddi fiðla.
Óstaðfestar fregnir herma að
Hrafn Gunnlaugsson hafi ritað
sakamálasögur undir nafninu
Atli Högnason, en nokkuð víst er
að hann hefur birt ljóð sem
Gunnlaugur Sveinsson.
Gefjun og Iðunn er uppnefni á
skáldsystmnum Kristínu og Ið-
unni Steinsdætrum. Leikmundur
er Hallmundur Kristmundsson,
leikmyndagerðarmaður á Akur-
eyri. Gólon var uppnefni Hafnar-
Kengon: Jón Helgason prófessor
og skáld.
stúdenta á Benedikt Elfar, með-
an hann stundaði söngnám.
Kengon var hins vegar Jón pró-
fessor Helgason, sem notaði upp-
nefni óspart í skáldskap sínum
eins og kvæðið „Daginn fyrir
dómsdag“ ber með sér.
Kvæðið hefur gengið manna á
meðal og í því er allt með þver-
öfugum hætti við það sem venju-
lega tíðkaðist með stúdentum í
Höfn. Síðustu línurnar hljóða
svo:
Jónas komst ekki í kvenmanns
arma
og kyrrðin ríkti um Snadda
þarma.
Björn Karel enga klámsögu
kunni.
Kengon varð sannleiksorð á
munni.
Snaddi var Steingrímur Guð-
mundsson en Kengon Jón Helga-
son sjálfur.
ísland —
ísisland
Landið okkar á svo alls konar
uppnefni eins og „Skerið" eða
„Grjóthólminn góði“. Uppi eru
líka hugmyndir um að nafnið ís-
land sé ekki dregið af orðinu ís,
heldur egypska gyðjunafninu
„ísis“ Kolbeinn Þorleifsson, kir-
kjusagnfræðingur, hefur ýtt þess-
ari umræðu á flot og einnig bent á
að orðið „ís“ hafi merkt karlmað-
ur með fornþjóðum. Ennfremur
að Esja landnámskona á Kjalar-
nesi hafi etv. heitið „ísja“ (karl-
ynja).
Frá Ásgeiri
til Ashgari?
íslenska nafnið Ásgeir á sér fáa
líka í vestrænum löndum, en hins
vegar bera íranir og Arabar
unnvörpum nöfn eins og Ashgari
og Ashger. íslenskir Ásgeirar bú-
settir erlendis hafa því einatt lent
fyrir misskilning á póstsendinga-
skrám ólíkustu hópa muslima.
Dökkbrýndir gestir hafa jafnvel
bankað upp á og viljað rækta við
Ásgeirana frændsemi og þjóð-
rækni eða stunda pólitískt trú-
boð.
Þegar Ásgeirar íslenskir kvarta
undan þessum ágangi ber við að
hinir suðrænu menn gefa þeim
óbrigðult ráð: „Skiptið bara um
nafn, þá sleppið þið alveg við
óþægindi." Það gefur svo auga
leið, að íslendingar, sem til
skamms tíma skylduðu nýja
borgara hér til að taka alveg ís-
lensk nöfn, hafa sjaldan heyrt
aðra eins fásinnu og hugmyndir
um nafnbreytingar á sjálfum sér
erlendis.
Ýmiss konar
ættfærslur
Sumir eru ættfærðir á svo sér-
kennilegan hátt að lætur í eyrum
við fyrstu heyrn jafn illa og tölu-
orð á dönsku: “Siggi Gunnu
Bjarna Dóra Lalla Magg“ er Sig-
urður, sonur Guðrúnar Bjarna-
dóttur og Halldórs Lárussonar
Magnússonar. í sjávarþorpum
eru menn iðulega kenndir við
mæður sínar vegna fjarvista sjó-
mannanna. „Mangi Indu“,
„Gunni Júllu“, „Óli Sínu“ í Hafn-
arfirði osfrv.
Valur Arnþórsson bankastjóri
Landsbankans gekk fram að tví-
tugu undir nafninu Valur Þórar-
inn Jensen. Halldór Laxness not-
aði áður fyrr Guðjónsson og Kilj-
an sem eftirnöfn. Sumir telja að
hann hafi verið seinheppinn með
Laxness-nafnið og ekki nógu vel
að sér í enskunni, en þar þýðir
„lax“ slappur og kærulaus.
Gunnar Dal rithöfundur heitir
Halldór Sigurðsson. Eðvarð T.
Jónsson fréttaritari Ríkisútvarps-
ins í Færeyjum nefndist “Edward
Taylor“ meðan hann bjó hér á
ættlandi sínu og var blaðamaður
á Morgunblaðinu.
Fjölnismenn notuðu skrítnustu
dulnefni um sjálfa sig. í nýrri út-
gáfu Svarts á hvítu á heildarrits-
afni Jónasar Hallgrímssonar sést
að hann ritaði undir eða við bréf
sín nöfn eins og „Vainamöinen",
„Hraungerðis-Gráni“, „Gröndal
Kvist Olsen Tutt“, „Viktor Ere-
mita“ og „Mr. Sjonne". Pólverj-
inn Karol Wojtyla nefnist nú „Jó-
hannes Páll II páfi“, en hefur birt
ritverk undir mörgum dulnefn-
um.
Á sama hátt hafa klausturfólk
og prestar innan Rómversk-
kaþólsku kirkjunnar öldum sam-
an tekið sér ný nöfn við vígslu til
reglna sinna, þótt sá siður sé á
undanhaldi og víða af lagður. Má
nefna, að systur af Francisk-
ussreglu hérlendis köstuðu fyrir
nokkrum árum klausturnöfnum
sínum og tóku aftur í notkun upp-
runaleg skírnar- og ættarnöfn sín.
„Kollubani" var umdéilt upp-
nefni Hermanns Jónassonar,
fyrrum forsætisráðherra og áður
lögreglustjóra í Reykjavík, kom-
ið til vegna slúðurs um æðarkoll-
uskytterí. Allir vita hver sonur
hans „Denni“ er og „Reikistjórn
Steingleyms“. „Beysi“ er gælu-
nafn Davíðs Oddssonar borgar-
stjóra.
Kenningar
Einars Pálssonar
Einar Pálsson, fyrrum skóla-
stjóri Málaskólans Mímis, telur
mannanöfnin í miðaldabók-
menntum eins og Njálu, Laxdælu
og Eddukvæðum vísa þráðbeint
til fornrar stærðfræði- og laun-
helgaþekkingar fornmanna.
Rekur hann þráðinn ekki síst til
Egyptalands og Persíu. Einar
hefur rökstutt að nöfnin Njáll og
Flosi eigi rætur að rekja til Ne-
leusar og Peliasar í Trójusögn-
um.
Einar gerir því skóna að Kári í
Brennu-Njáls sögu sé meira en
sögupersóna. Nafnið Kári þýðir
vindur. Kári sé því í Njálu tákn
vindsins, loftsins og tímans.
Á svipaðan hátt rekur Einar
hliðstæður Gunnars á Hlíðar-
enda og gríska kappans Herakl-
esar. Báðir voru afbragðs íþrótta-
menn á sömu sviðum, í bogfimi
og skylmingum, svipaðir á vöxt.
Athyglisverðast er þó, að Herak-
les eignast tvö börn, sem kennd
eru við kattarkyn og hestakyn:
Antileon og Hippeus, og Gunnar
á Hlíðarenda eignast líka tvö
börn sem kennd eru við kattar-
og hestakyn: Högna og Grana. í
framhaldi af því má svo rekja aðr-
ar hliðstæður og táknmál. Sér-
staklega hefur Einar Pálsson
fjallað um Sám, hund Gunnars,
og tengsl hans við hundastjörn-
una Síríus, og er þá fátt talið af
fræðum þessum.
Nokkur heimildarit:
Arfur Kelta
The Golden Bough
Comparative Rehgion
Bibh'an
Biblíuhandbókin þfn
Katolsk mini-leksikon
Kóraninn
Eyrbyggja
Njála
The Penguin Dictiónary of Saints
Jónas Hallgrimsson: Bréf og ritgerðir.
Snorra-Edda
Heimskringla
eftir Ólaf H. Torfason - Síðari grein
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 17. nóvember 1989