Þjóðviljinn - 17.11.1989, Blaðsíða 20

Af hverju eru
allir
svona daprir?
Að sjálfsögðu vegna þess að
þeir þora ekki, kunna ekki eða
vilja ekki viðurkenna veruleika
sinn. Oft fer þetta allt saman og
er í samræmi við þjóðarsálina.
Þegar ég vann fyrir mörgum
árum, sem hjúkrunarmaður á
Kleppi, komu margir inn á þess-
um árstíma. Þetta var á þeim
tíma, þegar íslendingar héldu að
þeir væru hraustasta þjóð í heimi,
ofan á alla bjartsýnina. Þar af
leiðandi var það skömm og ræf-
ildómur ef menn voru líkamlega
veilir - þeir töldust til pappírs-
búka. Að vera sinnisveikur var
smán, sem best var að fela.
Þeir sem komu inn voru haldn-
ir einhverri „skammdegisveiki".
Sjálfir sögðust þeir ekki vera
veikir. Væri spurt, hvers vegna
þeir hefðu komið var svarið: Af
því bara. Síðan voru þeir „inni“ í
þrjár vikur og fóru þá aftur út á
lífið sem kallað er.
Mér eru minnisstæðir menn-
irnir sem höfðu eitt svar við öllu:
„Af því bara“. Ekki vegna þess
að þeir væru einu „af því bara
mennirnir á íslandi", heldur af
því þeir gáfust á vissan hátt upp
fyrir getuleysi við að greina and-
legar útlínur sínar. Þeir komu
„inn“ sökum dapurleika á
deildir, sem veittu þeim aðeins
öryggi með nógri birtu, róandi
lyfjum og velvilja starfsfólksins.
Ekki koma allir daprir inn á
geðdeildir, hvorki í skammdeg-
inu á veturna, né í náttleysinu á
sumrin. Menn láta sig hafa það,
hvað þeir eru daprir, stundum frá
vöggu til grafar, vegna þess að
kvíði tilverunnar hrjáir þá alla
tíð.
Sumir menn - og þannig erum
við flest - eru daprir af ákveðnum
ástæðum. Þeir þekkja þær en
þora ekki að láta slíkt í ljós nema
kannski undir rós. Þess vegna
temja þeir sér „af því bara til-
veru“ í umgengni við aðra og
sjálfa sig, í von um betri tíð og
nýja sannfæringu.
Um þessar mundir eru margir
sósíaiistar daprir vegna atburð-
anna í Austur-Evrópu. Margir
láta eins og „þeir hafi alltaf vitað
þetta“. Ýmsir viðurkenna vissan
grun, en samt... Það sem þeim
gremst mest er að þeir geta ekki
króað sökudólgana af, þá „sem
tróðu lyginni í þá“, mennina sem
höfðu „séð þetta“, þótt þeir
segðu allt annað en sjónin og
sannleikurinn krafðist. I raun og
veru langar hina sviknu að halda
„lygalaupabrennu" fyrir allra
augum. En... við lifum í siðuðu
samfélagi, þar sem öllum er leyfi-
legt bæði að ljúga og segja satt,
trúa eða trúa ekki. Þar af leiðandi
verður hvorki hugurinn hreinsað-
ur né sálin með því að brenna
lygalaupa á báli. Það er bara að
þrauka, bíða eftir nýju bjartsýn-
iskasti, nýjum sannleika, og
strengja þess heit, að leyfa eng-
um að leika á mann þá.
Margar konur eru daprar,
vegna þess að þrátt fyrir það að
þær hafi kosið Kvennalistann
hefur ekkert miðað áfram í
jafnréttisátt. Sú lýðræðislega að-
ferð Listans að takmarka þing-
setu kosinna fulltrúa kvenna á
Alþingi hefur aðeins ýtt undir
flótta frá ábyrgð stjórnmálanna.
Það hefur líka sýnt sig, með þing-
setu fulltrúa hans, að auðveldasta
leiðin frá vanda er að vilja aðeins
takast á við hann með orðum, en
forðast að lenda í fangbrögðum
við meinin. Vegna þess að hræði-
legi vandinn og veruleikinn eru
ljótir, óhreinir, klúrir og
karlkyns.
Hvernig stendur á því að hug-
sjón kvenna hefur æxlast þannig?
Svarið er „af því bara“.
Konur geta ekki tekið í lurginn
á konum, brennt læpurnar á pól-
itísku báli. Og þess vegna er bara
að bíða fram á nýja öld, með nýj-
ar kvenhugsjónir. Þeim hefur
alltaf skotið upp í iok alda og
byrjun þeirra.
Af hverju eru kristnir menn
daprir? Vegna þess að nú er alveg
öruggt að guð skapaði ekki heim-
inn. Lífið er meira að segja allt
öðruvísi en maður las um það í
náttúrufræðinni. Þar var því
haldið fram að aðeins hestar og
asnar gætu blandað kyni, en með
„nýjustu tækni og vísindum" er
hægt með „frumubrengli" að búa
til menn jafnvel með rottuhausa.
En það er ekki hægt að halda
„guðsbrennur" og brenna guð á
biblíubáli. Menn verða bara að
láta sig hafa það, hvernig málum
er komið í trúmálum. Það þýðir
ekkert að draga prestana fyrir al-
þýðudómstóla, sem hverja aðra
lygalaupa.
Þó er til einn hreinsunareldur
við alþýðuhæfi: sjónvarpið.
Þeir sem sitja fyrir alþýðudóm-
stólum næstum öll kvöld eru
stjórnmálamennirnir, einkum
þeir sem eru í ríkisstjórninni. Þeir
mega varla fá sér kaffisopa, án
þess að fréttamaðurinn Ingimar
Ingimarsson (sem hefur hlotið
sæmdarheitið „sjónvarpssvip-
an“) sé kominn með hljóðnema
og kvikmyndavél til að spyrja
lýðinn:
Borgaðir þú fyrir þennan kaffi-
bolla úr eigin vasa?
Alþýðudómstóll er inni í stofu
á hverju kvöldi og fólk fær að æsa
sig (en bara inni í stofu) einsog á
tímum nasismans í Þýskalandi og
eftir byltingarnar í alþýðulýð-
veldunum, með alþýðudómstól-
ana sína. Þar voru allir að hreinsa
sig með heilagri, logandi reiði.
Maður verður að láta sig hafa
þetta í sjónvarpinu, í von um að
sannleiksleitendur og „alþýðu-
svipur" nútímans, fréttamennirn-
ir, fái sig brátt meira en fullsadda
og sætti sig við gamla þjóðlega og
lítilláta svarið við spurningunni:
Hvers vegna er spilling á ís-
landi?
Nú, af því bara.
Hægrimenn eiga þá von, að
jafn skjótt hættir þjóðin að vera
samsafn ónýtra pappírsbúka.
Hún verður hraust á ný, sívinn-
andi. Splunkunýr Ólafur Thors
fæðist þá. Og hann mun loksins
efna loforð sitt og draga penna-
strikið fræga yfir öll „vandamál
lifandi stundar og nútímans“.
Familíubisniss
Þjóðleikhúsið sýnir á stóra sviðinu:
LÍTIÐ FJÖLSKYLDUFYRIRTÆKI
eftir Alan Ayckbourne.
Þýðingogstaðfærsla: Arni Ibsen.
Leikstjóri: Andrés Sigurvinsson.
Leikmynd: Karl Aspelund.
Búningar: Rósberg R. Snædal.
Tónlist og hljóð: Hilmar Örn Hilm-
arsson.
Lýsing: Páll Ragnarsson.
Leikendur: Anna Kristín Arngríms-
dóttir, Arnar Jónsson, Björn Karls-
son, Gísli Rúnar Jónsson, Helga
Braga Jónsdóttir, Jóhann Sigurðar-
son, Lilja Guðrún Þorvaisdóttir, Lilja
Þórisdóttir, Margrét
Guðmundsdóttir/SigríðurÞorvalds-
dóttir, Ölafur Guðmundsson, Róbert
Arnfinnsson, Sigurður Sigurjónsson,
og Sólveig Arnarsdóttir.
Borgar sig að staðfæra hingað
gamanleiki sem eru rótfastir í
öðru samfélagi en okkar? Raunin
hefur sýnt að landinn kann stað-
færslum vel þótt þær hafi oftast
verið á nokkuð yfirborðskenndu
plani, mönnum hafi dugað að
heimfæra nöfn á persónum og
fyrirtækjum, lagfæra tilvísanir
þannig að hinn ytri heimur í
samfélaginu passi við reynslu-
heima áhorfenda.
Hugmyndin um staðfærslu eða
adapteringu á sér víðast hvar
mun dýpri rætur og er þá ekki
endilega bundin hreinum yfir-
borðsatriðum. Hún næristgjarna
á talþjálfun leikara í ólíkum
mállýskum, djúpstæðri skoðun á
samstæðum menningarkimum
eða atvinnuháttum. Er í raun rót-
tækari og djúpsæknari en sú til-
raun sem líta gat á sviði Þjóðleik-
hússins liðið föstudagskvöld. Sú
staðfærsla var heldur aumt yfir-
klór í annars ljómandi lipurri og
fyndinni þýðingu Árna Ibsen á
nýlegum gamanleik eftir krýndan
meistara Breta í gamanleikja-
gerð, Alan Ayckbourne.
Hann hefur á tveim áratugum
skrifað rúmlega fjörutíu gaman-
leiki en hefur ekki náð neinni fót-
festu hér á landi þótt tveir þeirra
hafi verið settir hér á svið og þeir
báðir reyndar notið talsverðrar
hylli víða um heim.
Ayckbourne er afburðasnjall
höfundur. Verk hans eru ríg-
bundin í stofunaturalismann,
hefðbundin í formi og standa
föstum fótum í gamalli hefð sem
byggir á því að fátt er sagt, ekkert
ýict, en áhorfendum látin eftir
fyndnin í bókstaflegri merkingu
þess orðs. Verk hans eru í fram-
haldi af því bæði hnyttin og
kostuleg, líka í bókstaflegri
merkingu, en allt er þetta undir
merkjum þess eðlilega. Texti
hans er þannig til dæmis gerólík-
ur breskri farsahefð eins og hún
var mótuð af Travers og Woo-
dhouse. Hann á ákaflega lítið
skylt við Feydeau og Fo svo nefn-
dir séu til tveir farsameistarar
sem kunnir eru hér á landi.
Leikurinn sem Þjóðleikhúsið
frumsýndi á föstudag var skrifað
fyrir stóra sviðið í Þjóðleikhúsinu
breska, stórt vængsvið enda gerir
höfundurinn ráð fyrir mörgum
eru nánast á sama báti en vilja
allir róa í sitthverja áttina. Sig-
urði hefur verið hent inn sem
hláturgjafa og ferst það sæmilega
úr hendi. Hann finnur sig mis-
jafnlega vel í fimm hlutverkum,
stundum brilljant en oftar ó-
markviss, jafnvel vandræða-
legur.
Gísli Rúnar er að leika í allt
annarri sýningu. Hann virðist
ekki hafa hugmynd um hvert
hlutverk sitt er í fléttunni, hvaða
tón persónan gefur í framvindu
verksins. Skopmyndin sem hann
dregur upp er samt unnin af þess-
ari smásmygli sem hann einn
ræður yfir. Gerð persónurnar
verður hinsvegar nokkuð vélræn
hjá honum, ekki nógu afslöppuð.
Arnar Jónsson er aftur að leika
í farsa, sprangar um vanstilltur,
yfirborðskenndur og fullkomlega
ósannfærandi, enda leyfi ég mér
að efast um að þetta hlutverk
hæfi hans dramatíska skapi. Það
er nánast sniðið fyrir leikara sem
hefur „understatement" á valdi
sínu og þannig hefur Arnar Jóns-
son aldrei unnið.
Ljóst má vera af framansögðu
að sýning Þjóðleikhússins á Litlu
fjölskyldufyrirtæki heppnast
síður en svo vel. Hún er misleit,
stíllaus og losaraleg. Hér verður
að kalla til ábyrgðar bæði
leikstjórann sem ræður ekki við
verkefnið, leikhússtjórnina sem í
veigamiklum atriðum tekur rang-
ar ákvarðanir um hlutverka-
skipan, jafnvel leikstjóraval, því
þótt Andrés hafi sýnt og sannað
að hann sé þess verður að fást við
leikstjórn í atvinnuleikhúsi hefur
hann ekki til þessa sannað hæfni
sína á naturalískum verkefnum.
Hann leitar alltaf út úr ramma
hins hefðbundna stofudrama.
Eitt dæmið um það er val á sam-
starfsmönnum í tónlist og hijóð-
um við sýninguna. Þó Hilmar
Örn sé prýðis listamaður á sínu
sviði og eigi óefað erindi í
leikhús, þá hygg ég að vand-
fundnari sé maður sem á jafn lítið
saman að sælda við heimssýn og
list Alan Ayckbourne. Þessir pilt-
ar eiga að vera að fást við verk full
af spurn, ógn og seiðmagni, nú-
tímaleg verk, tilraunaleikhús.
Stofudramað er ekki á þeirra
landakorti. Það er næstum ljótt
að senda þá þangað.
Hitt má líka vera ljóst að frum-
sýningargestir skemmtu sér mjög
vel á sýningunni. Þrátt fyrir alla
sína bresti er hún víða fyndin.
Hún verður aldrei óhugnanleg og
hún kallar aldrei til spurnar þá
hugmynd manna um breska við-
skiptahætti, breskan heiðarleika
sem höfundurinn vildi tæta niður,
einungis vegna þess að dæmin utn
hið gagnstæða blöstu við allra
augum. Enda má spyrja hvort að
slík siðfræði eigi nokkra stoð í
okkar veruleika, afhjúpun á því
orðagjálfri nokkurt erindi við
okkar áhorfendur. Svari hver
fyrir sig.
sviðsmyndum sem geta nánast
staðið hlið við hlið á sviðinu,
nokkur heimili, svefnherbergi,
böð, stofur, forstofur, anddyri og
eldhús.
í þröngu sviðsopi Þjóðleik-
hússins er mönnum nokkur vandi
á höndum. Þeir hverfa frá því að
nota hringsviðið og smíða þess í
stað leikmynd eftir teikningum
Karls Aspelund á nokkrum
pöllum sem er samt sem áður svo
breið að henni verður að hnika til
svo sjónlínur skerist ekki. Bak-
veggir eru rammar með teinum
og gegnsæir þannig að allar
innkomur eru áhorfendum ljósar
áður en persónan stígur inn í at-
burðarásina. Þegar þungamiðja
atriða hverfur frá einu herbergi
til annars innan sama hússins
kostar það leikendur hlaup,
stökk svo að á tíma fer tilfærslan
að ráða ferðinni í sýningunni.
Þegar svo við bætist flutningur í
atburðarásinni úr einu húsi í ann-
að og leikmyndin er þau öll þá fer
gamanið að kárna. Erum við
heima í eldhúsi hjá Borgari eða
mági hans Guðbjarti eða bróður
hans Bergi? Eða Karli föður
þeirra? Ög þó óhagkvæmni
íeikmyndarinnar sé látin lönd og
leið og smekkleysi hennar líka,
þá er eftir vandinn að lýsa hana.
Ég skil satt að segja ekki hvað
vakir fyrir aðstandendum þessar-
ar sýningar að láta slíkt klambur
viðgangast. Stærsta ávirðingin er
sú að leikmyndin skaðar sýning-
una.
Það er nokkurt áhyggjuefni
hversu misleitur hópurinn er í
leiknum. Þrír leikaranna skera
sig alveg úr hvað leikstfl og tækni
varðar. Róbert, Jóhann, Björn,
Margrét, Liljurnar báðar, Anna
Kristín og ungu krakkarnir þrir,
þetta fólk er nokk á sama rólinu,
misstillt samt. Róbert, Margrét
og Jóhann vissu nákvæmlega
hvað þau voru að gera. Leikkon-
urnar þrjár voru hins vegar allar
nokkuð yfirspenntar og aldrei
verulega heima í hlutverkum sín-
um eins og þær væru allar að stilla
sér upp frekar en leika. Og þótt
sá strengur liggi ofarlega í hlut-
verkum þeirra allra mega þær að
ósekju finna mjúka bletti í sýn-
ingunni og staldra við á þeim.
Unga fólkið, Ólafur og Helga,
þreytti hér frumraun sína þokka-
lega. Sólveig stóð sig ágætlega.
Sigurður Sigurjónsson, Gísli
Rúnar Jónsson og Arnar Jónsson
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON

20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 17. nóvember 1989