Þjóðviljinn - 01.12.1989, Page 20

PÉTUR
í* Pf GUNNARSSON
PISTILL
Hvem
erver'i
aöjarða?
Já atburöirnir eru teknir á rás.
Maður er orðinn alger fréttafrík-
ill og fúlsar við kvöldfréttunum ef
það erekkia.m.k. einn heimsvið-
burður. Helst að hrynji einn
kommúnismi á dag.
Og samt - í miðjum útfara -
sálmi hvarflar að manni þessi
hugsun: er örugglega verið að
jarða rétt ríki? Það er að segja: er
það jarðað undir réttu nafni?
Kommúnismi?
Hvað er kommúnismi? Ef við
ættum að svara til um raunveru-
legt innihald orðsins, þá væri það
einhvers staðar í námunda við
kúk. Kommúnismi ergersamlega
forklúðrað samfélag þar sem fólk
stendur í biðröð til að láta hrækja
á sig. Ætli flestir hafi ekki þetta í
huga þegar þeir heyra minnst á
kommúnisma? Að vísu er til ein-
hver opinber mærð um alþýðu og
frið og jafnrétti og heilaga tilveru
sem dauðasaynd sé að bera brigð-
ur á.
Nei, við erum alveg í réttri
jarðarför, en það er ekki kom-
múnisminn sem er í kistunni.
Og samt kalla þeir sig kom-
múnista og andstæðingar þeirra
slíkt hið sama. Æ, hér er komin
flækjan sem hefur verið að flækj-
ast sjö af níu tugum aldarinnar og
er orðin svo þæfð og margflækt
og flókin að best væri að hrista
hausinn og láta hana vaða at-
hugasemdalaust í gröfina.
En þá er hætt við að vofan
muni lengi reika laus á meðal
okkar og framlengja refilstigu.
Stöldrum því ögn við.
Allt frá því að Marx og Engels
höfðu skilgreint kommúnismann
í samnefndu ávarpi - var öllum
ljóst að kommúnismi var af-
springur háþróaðs kapítalisma.
Avarpið er nánast einn samfelld-
ur dýrðaróður um kapítalismann.
Framleiðsluöflin sem hann hefur
leyst úr læðingi. Hvernig hann
hefur gert gervallan hnöttinn að
vettvangi sínum, komið á sam-
göngum heimshornanna, hrúgað
upp borgum, mokað burt skil-
rúmum milli þjóða, skýrt alla
drætti samfélaganna, komið á
lágmarks siðmenningu lesturs og
skriftar.
Það sem kommúnistar hugðust
gera var að klippa þessa undur-
samlegu framleiðslumaskínu úr
fjötrum markaðarins og láta hana
skapa öllu mannkyni auð og vel-
sæld. En eitt bar öllum saman
um: til að koma á kommúnisma
þurfti fyrst kapítalisma, og hann
góðan. Jafnaðarmenn 19. aldar
og öndverðrar tuttugustu mátuðu
sig jafnan við fremstu auðríki
jarðar: Pýskaland, England, Fra-
kkland... Kommúnismi myndi
komast á nokkurnveginn í þessari
röð, en það var raunar óþörf
spekúlasjón því öll þessi lönd
voru svipað langt gengin með,
líkt og þrjár systur sem allar eru
farnar að taka upp undir og eiga
svo með stuttu bili.
Nú keyrði auðvaldsheimurinn
inn í ragnarökkur heimsstyrjald-
arinnar fyrri og byltingin brast á -
í Rússlandi. Vanþróaðasta ríki
álfunnar skv. lögmáli veikasta
hlekkjarins.
En það var allt í lagi, byltingin
var alls staðar á dagskrá og höfu-
ðsmiðir byltingar bolsévika töldu
sig standa vaktina þar til hin þró-
aðri auðvaldslönd tækju við ke-
flinu og skiluðu því í höfn.
En þau mættu aldrei í hlaupið.
Byltingin rússneska hljóp með
blóðbragð í munni uns hún hneig
til jarðar komin að niðurlotum.
Hér varð jafnvel Lenín ósk-
hyggjunni að bráð og hannykrif-
aði að leiðarlokum árið 1923:
„Sé ákveðið menningarstig
nauðsynlegt til þess að koma á
sósíalisma... hvers vegna ættum
við þá að byrja á því að skapa
forsendurnar fyrir þessu ákveðna
stigi eftir byltingarsinnuðum
leiðum og SÍÐAN ... draga hinar
þjóðirnar uppi.“
En ekki þurfti að segja jafn
kórréttum marxista og Lenín
hvað það þýddi. Að fyrst yrði að
endurreisa og byggja upp kapítal-
isma í Rússlandi. Og kapítalismi
var óhugsandi án arðráns. En
þetta arðrán átti að fara fram
undir ströngu eftirliti kommún-
istaflokksins. Það var NEP-
bastarðurinn svokallaði, kapítal-
ismi undir kontról.
Að Lenín gengnum kom það í
hlut Stalíns að hamfletta hræið af
sósíalismanum og smokra því
upp á hinn sovéska ríkiskapítal-
isma sem var byrjaður að standa í
fæturna og fá heimshreyfingu
kommúnista til að gangast við af-
kvæminu.
Súrrealisminn varð fullkominn
þegar kommúnistaflokkurinn
varð að valdatæki kapítalistanna
og tröllreið sovésku þjóðfélagi
með linnulausri ógnarstjórn sem
enginn virtist óhultur fyrir.
Sanntrúaðir kommúnistar voru
drepnir hvar sem í þá náðist eða
settir út í kuldann. Ógnaræðið
gat jafnvel snúist gegn sjálfum
blóðmörskeppum kerfisins svo
sem forstjórum ef flokkurinn
taldi þá vera að vaxa flokknum
yfir höfuð. Auðvitað var hvim-
leitt að eiga jafn hverfula ógn yfir
höfði sér. Ur því var bætt með
valdatöku Krúsjoffs og gengið
tryggilega frá því að flokkurinn
snerist ekki gegn sinni eigin
auðstétt.
Lenín orðaði eitt sinn forsend-
ur byltingar í þá veru að bylting
væri á dagskrá þegar valdhafarnir
gætu ekki lengur stjórnað og
þegnarnir ekki lengur lifað við
óbreytt skilyrði. Hér er komin
gagnorð lýsing á ástandinu sem
fleytti Gorbatsjoff í valdastólinn.
Sovétríkin voru á leið niður skol-
præsið. Brauðfæðslutakmarkið
var enn þá fjarlægt eftir 70 ára
valdastjórn kommúnistaflokks-
ins, barnadauði og andlegt niður-
drep setti æ sterkari svip á samfé-
lagið - og síðast en ekki síst -
klúðrið og klamburbrallið var
orðið heimshættulegt eins og
Tjernobylurinn sannaði.
Sovétríkin höfðu dregið her -
feng sinn úr heimsstríðinu síðara
niður á sama menningarstig og
þau voru á sjálf. Arðsugu þessi
lönd og lifðu á þeim sníkjulífi og
settu til þess á valdastóla leppi
sem nú velta úr sessi einn af öðr-
um jafnskjótt og alþýða landanna
skynjar að þeir eiga ekki lengur
bakhjarl í Sovét.
Og „kommúnismarnir" falla
einn og einn, flokkarnir skipta
um nöfn, ekki bara austan tjalds
heldur vestan líka. Og bráðum
verður enginn kommúnismi eftir
í Evrópu, bara lönd misjafnlega
langt komin undir einu og sama
hagkerfi.
Hvað var þá sagan að gera í
þessum langa útúrdúr? Er yfir-
leitt hægt að tala um söguna eins
og hún hafi ráð og rænu? Er hún
blint fálm eða úthugsuð leik-
flétta? Er NEP kannski fyrst að
ljúka núna og skilyrði loks
sköpuð til að stíga úr kapítalism-
anum yfir í kommúnismann?
Helsjúkur spurði Lenín þessar-
ar spurningar árið 1923:
„... heppnast okkur - þrátt
fyrir kotbændabraginn á fram-
leiðslu okkar, þrátt fyrir ringul-
reiðina í efnahagslífi okkar - að
þrauka þar til auðvaldsríki
Vestur-Evrópu hafa þróast til
sósíalisma?"
Er svarið loks að fæðast 66
árum síðar?
Christoph Ransmayr
Hinsti heimur
Kristján Arnason þýddi
Forlagið 1989
Pessi merkilega skáldsaga segir
frá rómverska skáldinu Ovid sem
orti Metamorfósur, Ummyndan-
irnar, þar sem það gerist einatt að
einhver mennsk hegðun, eigin-
leiki, verður eilíf í náttúrunnar
ríki. Þetta áttum við að lesa í
menntaskóla ef vel væri, en héld-
um náttúrlega að það væri meira
spennandi að lesa það sem Ovid,
tenerorum lusor amorum, kvað
um Ástarlistina, kennslubókina í
að vekja athygli kvenna, ná hylli
þeirra, njóta þeirra og gleyma
þeim.
Ágústus keisari sendi Ovid í út-
legð til Svartahafsins þar sem nú
er Rúmenía - í þann tíma, átta
árum eftir Krists burð, var þetta
land á enda veraldar og svo er
kannski enn. Um ástæður þess að

Dekalíon og fylgikona hans flýja syndaflóðið á fjallstind Parnassos. Úr
15.aldar myndskreytingu við Ummyndanir Óvíds.
Veröld sem var,
er og verður
keisarinn lék skáldið svo grátt eru
uppi margar kenningar, og
Christoph Ransmayr útfærir viss-
an kjarna úr þeim á sinn snjalla
hátt eins og annað. Hann rifjar
upp gamlar og nýjar vonir um að
eitthvað niðurrífandi sé í skáld-
skap fólgið, eitthvað andstætt
sjálfumgleði valdhafa sem halda
að ríki þeirra muni standa í þús-
und ár.
„Titill þessrar bókar hafði ver-
ið ögrun við Ágústus keisara og
það í sjálfri höfuðborg hans, upp-
ivöðslusemi í Rómaborg þar sem
sérhver bygging var minnisvarði
um stjórnina og skírskotaði til
stöðugleika, varanleika og
óhagganleika valdsins. Metam-
orphoses, Ummyndanir - hafði
Nasó nefnt þessa bók og goldið
fyrir hana með Svartahafsvist."
En með því að höfundurinn
skilur manna best, eins og oft
kemur fram í textanum, hvernig
einræði starfar, þá hafði keisar-
inn ekki lesið skáldskap Ovids
frekar en aðrar bækur, hann
hafði ekki heldur heyrt
hneykslanlega ræðu sem skáldið
flutti við vígslu mikils leikvangs í
Róm, hann hefur ekkert um mál
skáldsins sagt, hann bandar því
frá sér eins og hverjum öðrum
leiðindum. En það er sjálf hand-
arhreyfing keisarans sem síðan
„ummyndast" (eins og allt annað
í bókinni) og verður að útlegðar-
dómi. Valdið er sjálfu sér sam-
kvæmt í tortryggni sinni og
grimmd, um leið og það er undar-
lega blint, ruglað, kannski eins og
meðvitundarlaust um það sem
gerist.
Fallvaltleikinn
Annars segir skáldsagan frá því
að Kotta, vinur Ovids skálds, er
kominn til þess hundsrass við
Svartahaf, Tómí, þar sem síðast
spurðist til útlagans fræga. Hann
leitar hans og finnur kveðjuorð
skáldsins til heimsins á steinum
og dulum, en með þeim hætti er
þræll Ovids, sjálfur Pýþagóras,
að reyna að geyma hvert orð sem
hann sagði. Hann finnur líka að
Ovid og skáldskapur hans er með
miklu og undarlegu ltfi í Tómí,
það fólk sem hann mætir er úr
Ummyndununum ættað, er með
nokkrum hætti ummyndun um-
myndana, sem Christoph
Ransmayr fylgir eftir af miklum
lærdómi og hugkvæmni.
Ummyndunin er reyndar höfuð-
þema í þessari sögu og smýgur
um hana alla eins og taugakerfi
um skrokkinn. Og höfundurinn,
útsmoginn og úrræðagóður, gerir
okkur aldrei auðvelt fyrir í sinni
útfærslu. Ummyndunin er marg-
ræð, hún verður ekki gleypt í ein-
um bita. Hún er lífsmark ímynd-
unaraflsins eins og skáldskapur
Ovids. Hún minnir á vongefandi
ÁRNI BERGMANN
Ovid skáld: Það er ómaksins vert
að reyna að stela honum.
fallvaltleika þess valds sem þjóð-
irnar stynja undir. En enn frekar
minnir hún á hinn dapurlega for-
gengileika, svo mjög sem að les-
andanum er halaið mögnuðum
myndum af tortímingu, rotnun
og hnignun. Hvað minnir á annað
og hverfist í annað á þeirri braut:
fall og niðurlæging hins dáða
skálds minnir Kotta vin hans á
grjóthrúgurnar sem glæsihallir
Rómar munu sannarlega um-
myndast í. Honum verður ljós
„fislétt byggingarlag heimsins,
óstöðugleiki fjallanna sem fuku
og urðu að sandi, hverfulleiki
hafanna sem gufuðu upp í skýja-
bólstra og skamvinnur blossi
stjarnanna".
Allir tímar
f heimi sögunnar ríkir „hin ei-
lífa endurkoma". Þetta er ekki
söguleg skáldsaga af þeirri teg-
und, að höfundur reyni að fela
samtímamál sín og málarekstur í
búningi ytri þekkingar á smáu og
stóru á tilteknu tímabili. Heldur
hefur hann allar aldir undir í
einu, ekki bara tíma Ágústusar,
Ovids og Krists. Hann fer aftur í
þann tíma þegar guðir og menn
áttust við, Jason Argófari er þar,
keisaranna Róm, kristniboð og
kirkja og allt til gyðingamorða
okkar aldar. Og söguvettvangur-
inn Tómi er fullur af skrani allra
tíma, þar fást myndvarpar og
niðursuðudósir án þess að leitað
sé lengi og allt nær þetta saman í
einn heim með furðulegum hætti.
í einn heim sem stefnir í synda-
flóð eins og það sem Ovid kvað
um og víða breiðir sér yfir jörðu í
sögnum og inn í spá um nýtt
mannkyn úr maurum eða
steinum: „Kyn gætt hörku málms
og með hjarta úr blágrýti, augu úr
slöngum, tilfinningalaust, án
ástamáls en einnig án nokkurrar
tilhneigingar til haturs, með-
aumkvunar eða sorgar, jafn
ósveigjanlegt, heyrnarlaust og
þrautseigt og klettarnir á þessari
strönd“. Ekki erfitt reyndar fyrir
lesarann að tengja þessa forn-
eskjulegu ummyndun steina í
menn við útópíurnar illu, sem
menn hafa skrifað á okkar öld og
fjalla einatt um allsherjaraf-
mennskun tvífætlinga.
Hlutskipti
skáldsins
Þetta er ein af þeim fágætu
skáldsögum sem lengi má yfir
liggja og súpa af sér til hressingar.
Til dæmis hefur ekki enn verið
farið að ráði út í þá „eilífu endur-
komu“ sem snýr að hlutskipti
skáldsins. Að valtri frægð þess og
hégómleika sem vill vinsældir út
fyrir raðir þeirra sem bækur lesa.
Áð tvíræðum samskiptum við
valdið. En ekki síst að því, að
skáld sem nafn hefur eignast,
hann er, hvað sem hann hefur ort
eða gjört, mikil freisting: allir
vilja stela honum. Eigna sér
hann. Stjórnarandstaðan í Róm,
sem gerir Ovid að pólitískum
píslarvætti, jafnt sem nýr keisari
sem kallar hann einn af bestu
sonum Rómar. Og þá er eins gott
fyrir alla að skáldið sé horfið og
helst dautt, svo að hver geti farið
með það eins og honum best líkar
án þess að eiga það á hættu að
heyra andmælahljóð úr horni.
Kristján Árnason er í flokki
bestu þýðenda, á því er enginn
vafi, lesandinn gengur inn í sterk-
an og blæbrigðaríkan texta og
kann hið besta við sig.
20 SÍÐA-NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 1. desember 1989