Þjóðviljinn - 08.12.1989, Blaðsíða 8

BÓKABLAÐ
Söngvar Satans
á íslensku
Árni Óskarsson
skrifar um
Salman Rushdie
Otrúleg ævintýri
Gibreeis og Saiadins
Vinsamleg tilmæli útgefanda Salmans Rushdie í Lonson: Birtið ekki
mynd af honum!
Skáldsagan The Satanic Verses
eftir Salman Rushdie kom út í
Bretlandi-- á miðju síðasta ári.
Höfundurinn er af indversku
bergi brotinn en hefur búið í Eng-
landi frá 14 ára aldri og varð
heimsfrægur fyrir skáldsögu sína
Midnight Children. Sú bók fjallar
um afdrif Indlands eftir að það
fékk sjálfstæði og hlaut hin eftir-
sóttu Booker-bókmenntaverð-
laun árið 1981. Næsta skáldsaga
Rusdie, Shame, hlaut einnig af-
bragðs viðtökur, en í henni er
brugðið upp heldur skoplegri
mynd af islamska einræðisríkinu
Pakistan. Sögusvið nýju skáld-
sögunnar, Söngvar Satans, er
hins vegar að mestu bundið við
London nútímans enda þótt
leikurinn berist víðar.
f upphafi sögunnar er farþega-
þotu rænt og springur hún í loft
upp yfir Ermarsundi. Eins og
fyrir kraftaverk bjargast tveir
farþeganna lifandi, indverska
kvikmyndastjarnan Gibreel Far-
ishta og þúsund radda maðurinn
Saladin Chamcha, sem líka er
Indverji, en er ákafur aðdáandi
alls þess sem enskt er. Þeim
skolar á land á Englandsströndu,
en brátt kemur í ljós að þeir eru
ekki alveg samir og áður. Gibreel
virðist hafa fengið geislabaug, en
á Saladin vaxa horn og klaufir.
Þetta er þó aðeins upphafið á
ótrúlegum ævintýrum þeirra fé-
laga.
Bókinni var strax vel tekið. Til
dæmis kallaði skáldkonan A. G.
Mojtabal höfundinn „geysilegan
sagnaþul" í ritdómi sínum 29.
janúar 1989 í The New York Tim-
es Book Review og hrósaði hon-
um fyrir stórkostlegt hugmynda-
flug og skopskyn. Hún sagði
gamansöm ærslin í bókinni minna
einna helst . á Draum á
Jónsmessunótt eftir Shakespe-
are, enda þótt verk Rushdie hefði
alvarlegri undirtón og bæði sögu-
lega og pólitíska dýpt.
12. febrúar á þessu ári gerðist
svo sá atburður sem beindi at-
hygli að bókinni um allan heim.
Kómeini höfuðklerkur írans lýsti
höfundinn, Salam Rushdie,
réttdræpan og hét á sanntrúaða
múslimi að taka þennan mann af
lífi sem vogaði sér að hæðast að
trú þeirra og spámanni.
Menn fóru nú að leita í bókinni
að þeim köfium sem hugsanlegir
hefðu farið fyrir brjóstið á erki-
klerkinum. Staðirnir, sem helst
koma til greina eru reyndar
hlutar af draumum annarrar að-
alsöguhetjunnar, Gibreel Far-
ishta. Sögusvið þeirra er forn
eyðimerkurborg, Jahilía, sem
byggð er á sandi. Þar segir frá
spámanninum Magún sem boðar
nýja eingyðistrú, en engill boð-
unarinnar, Gibreel, fær hann til
að gefa eftir og leyfa fólki að til-
biðja þrjár gyðjur borgarinnar
áfram. Þetta atvik byggir Rush-
die á frásögn tveggja arabískra
sagnaritara af ævi Múhammeðs
(al-Waquidi, 747-823 e. Kr., og
at-Tabari, 839-923 e. Kr.) sem
síðari túlkendur Kóransins hafa
hafnað. Samkvæmt frásögn
þeirra á trúboð Múhammeðs að
hafa mætt mikilli andstöðu hjá
helstu kaupmönnum í Mekka.
Hafi hann til málamiðlunar við-
urkennt þrjár gyðjur borgarinnar
sem eins konar milligöngumenn,
eða engla, „dætur Allah“. Litið
hefur verið á þetta sem afar
diplómatíska eftirgjöf af hálfu
Múhammeðs, þar eð kaupmenn í
Mekka voru háðir tekjum af píla-
grímum sem komu í musteri gyðj-
anna. En Múhammeð dró brátt
viðurkenningarkviðlingana til
baka. Hélt hann því fram að Sat-
an hefði lagt orð eftirgjafarinnar í
munn sér, og er hér komin skýr-
ingin á heiti bókar Rushdie, vers
eða Söngvar Satans.
Ekki hefur það heldur verið
múhammeðstrúarmönnum að
skapi að dregin er upp heldur
háðuleg mynd af Magún spá-
manni í bókinni. Honum er lýst
sem valdasjúkum tækifærissinna
sem svífst einskis til að ná fram
markmiðum sínum. Það bætir
heldur ekki úr skák að gleðikon-
ur í hóruhúsi einu í Jahilíu taka
sér nöfn eiginkvenna spámanns-
ins og líkja eftir þeim með ýmsum
hætti.
Síðast en ekki síst er í bókinni
lýst trúarleiðtoga í nútímanum
sem býr í útlegð í London en bíð-
ur heiftúðugur þeirrar stundar er
hann geti snúið aftur til ættjarðar
sinnar og komið skikk á þjóðina.
Hafa menn í þeirri lýsingu þóst
sjá Kómeini erkiklerk sjálfan.
Salman Rushdie hefur farið
huldu höfði síðan morðhótanirn-
ar hófust. Breska leyniþjónustan
hefur flutt hann milli íbúða á sín-
um snærum sem njósnarar eru
venjulega látnir búa í. Samskipti
hans við umheiminn eru afar tak-
mörkuð. Af öryggisástæðum hef-
ur hann ekki mátt vera í sam-
bandi við vini sína né láta sjá sig á
neinum opinberum stöðum. Af
og til hefur hann birt umsagnir
um bækur í ensku helgarblöðun-
um. Hann mun nú vera að skrifa
sína fyrstu bamabók.
í júlí sl. sendi Rushdie frá sér
opinbera yfirlýsingu þar sem
hann sagðist hafa fengið fjölmörg
bréf frá múslimum sem lýstu
ánægju með bók hans. Hann
sagði að bréfin sýndu að ágrein-
ingurinn milli hans og múslima-
heimsins væri ekki ósættanlegur
og að hann vonaðist til að gagn-
kvæmur skilningur og sættir gætu
tekist, enda er það aðallega frá
einni grein múhammeðstrúar
sem árásirnar á hann koma. Hóf-
samari múhammeðstrúarmenn
hafa bent á að fylgismenn Kóm-
eini séu aðeins um 10% af mús-
limum í heiminum.
Eins og gefur að skilja hefur
hótunum íransklerka verið mót-
mælt víða um heim og hafa rithöf-
undar verið þar fremstir í flokki.
Skömmu eftir úrskurð Kómeini
birti The New York Times Book
Review fjölda yfirlýsinga þekktra
rithöfunda um allan heim til
stuðnings Rushdie. Þeirra á með-
al var Mario Vargas Llosa frá
Perú sem sagði:
„Mér hefur orðið hugsað mikið
til þín og þess sem komið hefur
fyrir þig. Eg sýni bók þinni fulla
samstöðu og vil standa með þér
gegn þessari árás á rökhyggju,
skynsemi og frelsi. Rithöfundar
ættu að snúa bökum saman á
þessu afdrifaríka augnabliki fyrir
frjálsa sköpun. Við héldum að
þetta stríð hefði unnist fyrir
löngu, en svo var ekki. Áður var
það kristni Rannsóknarréttur-
inn, fasisminn, stalínisminn; nú
er það bókstafstrú múslima, og
sjálfsagt fylgir fleira í kjölfarið.
Ofstækisöflin verða alltaf til.
Frelsisandanum verður ævinlega
ógnað af rökleysu og hleypi-
dómum, sem virðast eiga djúpar
rætur í hjarta mannsins.“
Múhammeðstrúarmenn hafa
sums staðar brugðist harkalega
við útkomu bókarinnar. Sjö
manns létu lífið í mótmælaað-
erðum á Indlandi og í Pakistan.
Brussel voru tveir islamskir
klerkar myrtir á dularfullan hátt,
en þeir höfðu lýst efasemdum um
dóm Kómeini yfir Rushdie. í jan-
úar brenndu múslimir í Bradford
í Englandi bókina. í Englandi
búa þrjár milljónir múslima og
þar hafa bókabúðir hvað eftir
annað orðið fyrir sprengjutil-
ræðum.
Útgáfa Söngva Satans er nú
orðin liður í baráttu fyrir prent-
frelsi. Búið er að gefa bókina út í
Frakklandi, á Ítalíu, Spáni, Nor-
egi, Danmörku og í Þýskalandi,
og hefur hún hvarvetna komist
hátt á metsölulista viðkomandi
landa. Þýska þýðingin er gefin út
af tæplega 100 forlögum eftir að
fyrirtækið sem var upphaflega
með útgáfuréttinn komst að
þeirri niðurstöðu að áhættan væri
of mikil.
Lít ekki á bemskuna
sem glataða paradís
Sjötta ljóðabók Gyrðis Elías-
sonar heitir Tvö tungl og er ný-
komin út. Strax með fyrstu ljóða-
bókinni sinni, Svarthvítum axla-
böndum, dró hann athygli les-
enda að óvenjulegri málgáfu og
næmri tilfinningu sinni fyrir innra
hlutskipti mannsins. Myndvísi
hans er mikil, en ljóðmyndirnar
hafa oft verið flóknar og erfiðar,
kunnuglegar kenndir hafa tekið á
sig framandi form. í Tveim tungl-
um hefur skipt um. Þar er sagt frá
framandi heimi og kynjaverum á
svo látlausan hátt að minnir á
töfraraunsæi suður-amerískra
sagnaþula eða íslenskra þjóð-
sagna.
„Og þó frekar mystískt raunsæi
en magískt raunsæi," segir Gyrð-
ir. „Ljóðin eru varla eins einföld
og þau sýnast vera og ekki öll þar
sem þau eru séð.“
Síðustu tvær bækur Gyrðis
voru í óbundnu máli. Gangandi
íkorni (1987) er stutt bernsku-
saga sem sækir stíl og umhverfi til
barnabóka og endurminninga-
bóka en veltir við gamalkunnum
veruleika þeirra uns upp kemur
óhugnaðurog grimmd.Bréfbáta-
rigningin sem kom út í fyrra hef-
ur líka yfir sér endurminninga-
blæ. Hafði vinnan við þær áhrif á
ljóðin í nýju bókinni?
„Já, prósaverkin losuðu um
ýmislegt í huga mínum. Ég man
að vísu ekki eftir neinum degi
þegar ég hugsaði ekki aftur til
bemskunnar, en eftir vinnuna við
sögurnar fór ég að hugsa mark-
visst aftur í tímann.“
- Fannst þér það gott?
„Það var nú allur gangur á því!
Ég er ekki orðinn nógu gamall til
að líta á bernskuna sem tapaðan
tíma, glataða paradís.“
- Hvernig var að byrja aftur að
yrkja?
„Mér fannst ég koma ferskur
að því, eins og þegar maður var
að byrja að skrifa. Ég þurfti á
þessari hvfld að halda - ég gat
ekki haldið áfram á sama róli og í
Blindfugli/Svartflugi sem var síð-
asta ljóðabókin mín. Ég var kom-
inn í blindgötu og varð að komast
út úr henni. Það var spurning um
að halda lífi.“
Tvö tungl er gáskafyllsta bók
Gyrðis, þrungin „ískyggilegu
skopi" eins og segir í káputexta,
ýkjur og hugarflug barnsins ráða
ferðinni.
„En galsinn er ekki einhlítur,“
segir Gyrðir, „og þetta eru ekki
bernskuminningar mínar beinlín-
is. Þó verð ég alltaf að ganga út
frá sjálfum mér. Allt sem ég
skrifa hefur sjálfsævisögulegar
eigindir."
Gyrðir býr á Akranesi en flutti
nýlega þangað frá Borgarnesi.
Borgarfjarðarbrúin og bflarnir
semaka yfirhana fá á sigævintýra-
ljóma í ljóðinu „Næturveiðar“
sem við tökum sem dæmi úr
Tveim tunglum:
Stundum koma hérna yfir
löngu brúna dökkir bílar
með föla vœngi í tunglskini
og takast á loft við húsið
mitt en silunganet strengd
yfir nœturhimininn og þeir
fljúga í glitrandi netin
Gyrðir Elíasson hlaut í vor Stfl-
verðlaun Þórbergs Þórðarsonar í
fyrsta skipti sem þau voru veitt.
Gyrðir Elíasson: Frekar mystískt en magískt.