Þjóðviljinn - 08.12.1989, Blaðsíða 11

BÓKABLAÐ
Saga Páls Jónssonar blaða-
manns eftir Ólaf Jóhann Sigurðs-
son er þriggja binda verk. Fyrsta
bindi, Gangvirkið, kom út árið
1955, Seiður og hélog 1977 og loka
bindið, Drekar og smáfuglar,
1983. Hér er um að ræða geysi-
lega langt og efnismikið skáld-
verk, rúmlega 1200 blaðsíður
alls, þar af er Drekar og smáfugl-
ar 600 síður.
Allar bækurnar hafa sama
undirtitil: „Úr fórum blaða-
rnanns". Aðalpersónan og sögu-
maður er áðurnefndur Páll Jóns-
son, blaðamaður hjá blaðinu
Blysfara frá því í janúar 1940 til
marsmánaðar 1949. Sagan í heild
spannar þó heldur lengri tíma,
hún hefst í árslok 1939 þegar
sögumaður er 21 árs og nýfluttur
til Reykjavíkur. Móður sína
missti Páll á öðru ári og föður
sinn hefur hann aldrei þekkt og
veit ekki einu sinni hver hann er.
Hann hefur alist upp hjá ömmu
sinni fyrir vestan og þegar hún
deyr er ekkert sem bindur hann
lengur við æskustöðvarnar. Hann
flyst suður og freistar þess að
verða að manni.
Fimmti áratugurinn var örlaga-
tími í veraldarsögunni, og með
hernáminu sogaðist ísland inn í
hringiðu heimsstyrjaldarinnar
síðari. Miklar og örar breytingar
á þjóðarhögum íslendinga köll-
uðu á ný lífsgildi og nýjan lífsstíl.
Frammi fyrir þessum vanda
stendur aðalpersóna þessa mikla
þnleiks.
Frásagnartækni sögunnar er
með þeim hætti að Páll Jónsson
situr við skrifborð sitt laust eftir
1950 og rifjar upp líf sitt á ára-
tugnum á undan.Hann er ný-
kvæntur maður og hamingju-
samur, en einhver skuggi hvílir
þó yfir lífi hans. Lesandinn fær að
vita að hann hefur drýgt einhvem
glæp en fær ekki að vita hver
hann er fyrr en í lokabindinu.
Önnur gáta sem Ólafur Jóhann
notar til að viðhalda spennu í frá-
sögninni er faðemi Páls. Lesand-
inn fær að vita hið sanna þegar
verkið rís hæst, þann 30. mars
1949. Þá renna saga Páls og saga
þjóðarinnar saman í eitt. Á þeim
örlagadegi horfist Páll Jónsson í
bókstaflegri merkingu í augu við
eigið upphaf og fortíð.
Boðskapur sögunnar fer ekk-
Ólafur Jóhann Sigurðsson hafði víða sýn yfir sögu og samfélag. Mynd: Einar Karlsson
Páls saga
Guðbjörn Sigurmundsson skrifar um Ólafjóhann Sigurðsson
ert á milli mála. Meirihluti þjóð-
arinnar er á villigötum eftir að
peningar taka að streyma inn í
þjóðfélagið eftir hernám Breta.
Margar persónur Páls sögu setja
gróðasjónarmiðið ofar öllu öðru;
svo er til dæmis um vinnu-
veitanda Páls, ritstjórann Valþór
sem annars er mörgum kostum
búinn. Það verður honum að falli
að hann tengist hinni skuggalegu
valdaklíku í Árroðahúsinu og
ræður ekki blaði sínu nema að
takmörkuðu leyti.
Páll hefur í hávegum dyggðir
sem amma hans innrætti honum:
langlundargeð, örlæti við fátæka
og húsbóndahollustu. En sumar
þessar dyggðir reynast tvíbentar,
svo er til dæmis um húsbónda-
hollustu Páls við Valþór ritstjóra.
Páll ber fyrir sig hlutleysi og
hlýðni og starfar árum saman á
blaði sem brýtur gegn hugsjónum
ömmu hans og hefur gróðann
einan að leiðarljósi.
En þolinmæði Páls þrýtur að
lokum og hann er rekinn frá Blys-
fara fyrir að skrifa ritstjórnar-
grein af einlægni. Þetta gerist
snemma árs 1949, skömmu fyrir
hinn örlagaríka dag. Heiðarleiki
Páls bannar honum að skrifa
gegn sannfæringu sinni og upp-
reisn hans gerir hann að manni.
Nýtt líf bíður hans í sögulok.
Páll Jónsson verður í sögunni
fulltrúi hrekklausrar alþýðu sem
gerir uppreisn gegn gróðasjónar-
miðum og undirlægjuhætti og
hefur gömul og góð lífsgildi til
vegs og virðingar.
Þótt ljóst sé hvaða persónur
eru höfundi að skapi og hverjar
ekki er langt í frá að dregnar séu
upp svarthvítar myndir af þeim.
Mannlýsingar eru með miklum
ágætum í Páls sögu og ná mestri
dýpt í lokabindinu, Drekum og
smáfuglum. Hér skiptir mestu
hvað ðlafi tekst að gera persónur
lifandi og mannlegar. Þannig
verða hjónin á Ásvallagötunni
eftirminnileg, Bjarni skrifstofu-
stjóri og frú Kamilla. Skáldið
Aron Eilífs er einnig býsna vel
gerð persóna, að ógleymdum
Steindóri Guðbrandssyni forðum
vegavinnumanni og stúdent í ís-
lenskum fræðum og guðfræði en
að lokum virðulegum gagnfræða-
skólakennara.
Steindór er ólíkur Páli að því
leyti að siðferðisbjarg hans er
mun léttara, hann gerir sér enga
rellu út af smámunum. Hann
kemur alltaf með hressilegan tón
inn í söguna, orðhákur hinn
mesti, fyndinn og víðlesinn.
Einnig má nefna hinn gáfaða en
gæfusnauða Finnboga Ingólfs-
son. Átakanleg örlög hans
gleymast lesanda seint.
Stíll Ólafs Jóhanns er vandað-
ur, blæbrigðaríkur og fjöl-
breyttur í orðavali. Samtöl eru
markviss, söguhetjur eru látnar
lýsa skapgerð sinni með eigin
orðum. Höfundur notar einnig
tákn og táknmyndir til að koma
boðskap sínum á framfæri, um
það vitna til dæmis titlar bók-
anna. í fyrsta bindi er Páli líkt við
klukku sem stoppar og fer ekki
að ganga aftur fyrr en jarðskjálfti
gengur yfir. í Drekum og smá-
fuglum er oft vísað til Völsunga-
sögu og minnt á gullið sem hið illa
stafaði af.
Þrfleikurinn um Pál Jónsson
blaðamann var lengi í smíðum.
Það tók Ólaf Jóhann nærri þrjá-
tíu ár að ljúka verkinu,enhandrit-
ið að öðru bindi lá óhreyft frá því
laust fyrir 1960 til 1975, að því er
höfundur segir sjálfur í Andvara
1988. Sagan er mikið verk og
vandað til þess á allan hátt. Þar
rís hæst lokabindið, Drekar og
smáfuglar, þar sem allir þræðir
verksins eru hnýttir saman í eina
órofa heild. Þetta er óumdeilan-
lega mesta skáldverk Ólafs Jó-
hanns og eitt af öndvegisritum ís-
lenskrar skáldsagnagerðar.
Rauðj græn og grábrún
Sigrúnjúlíusdóttir les Nú eru aðrir tímar eftir Ingibjörgu Haraldsdóttur
Ingibjörg Haraldsdóttir sendir
frá sér þriðju ljóðabók sína um
þessi jól: Nú eru aðrir tímar. Hún
hefur eignast góðan hóp lesenda
á þeim fimmtán árum sem liðin
eru síðan fyrsta bókin kom út,
Þangað vil ég fljúga (1974). Við
höfðum samband við einn þeirra,
Sigrúnu Júlíusdóttur félagsráð-
gjafa í Reykjavík og spurðum
hvað henni fyndist um nýju bók-
ina.
„Ég er mjög hrifin af henni,“
segir Sigrún. „Þetta er svo þrosk-
uð og heilsteypt bók að það er
fróun að lesa hana. Auðvitað les
hver maður bækur út frá sjálfum
sér, og mér finnst hún vera að
fjalla um hjónabandið í ljóðun-
um. Ég er alla daga að vinna í
þessum málum svo það er nær-
tækt fyrir mig að lesa bókina
þannig! En maður verður svo
hamingjusamur þegar ljóð fá
hljómgrunn hjá manni, þegar
þau eru einlæg og vel ort eins og
þessi ljóð. Tilfinning þeirra ersvo
sönn að mér finnst þau tala fyrir
mig.
Það er söknuður í þessum ljóð-
um, eftirsjá, einhver tilfinning er
horfin, tengsl hafa breyst. Bókin í
heild miðlar einsemd sem er samt
sjálfsögð, fylgir hversdagsleikan-
um sem ljóðin gerast í eins og lúi.
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Ingibjörgu finnst hún vera
á skjön við eigin tilveru eins og'
hún orðar skemmtilega í ljóðinu
„Breiðholti“ - „Einhver önnur
en ég gæti átt þessa úthverfu
daga: svipgrátt sumarið,
reykvískt regnið ... Einhver
önnur en ég gengið hokin um
stofur ... Meðan ég lægi nakin og
innhverf og umlukin hafi eða
sandi ..." Það.er hvorki gremja
né sátt í þessu ljóði en pínulítil
kaldhæðni. Lífið er svona en það
gæti verið allt öðruvísi.
Lygasagan um heiminn
og mig
Ein setning úr fyrstu ljóðabók
Ingibjargar kom aftur og aftur
upp í huga minn þegar ég var að
lesa þá nýju, þar sem hún segir að
þá hafi hafist „lygasagan um
heiminn og mig“. Þar er vonin
ennþá, eftirvæntingin eftir æsi-
legri sögu framundan, allt ann-
arri sögu en lygasögu leiðans, en
nú eru aðrir tímar.
Mér finnst erfitt að taka eitt
ljóð út úr og benda á sem hið
besta í bókinni því heildin orkar
sterkast. En ljóðin „Auglýsing“,
„BreiðhoIt“ og „Römm er sú
taug“ spegla heildartilfinninguna
best. „Við gluggann um nótt“ og
„llaustlauf" fannst mér eiginlega
sama ljóðið og þau snertu mig
mjög djúpt, kölluðu á margvísleg
hugrennir.gatengsl. En eftir lest-
urinn er mér eitt ljóð hugstæðast
þó að ég hafi ekki stöðvast við
það meðan ég var að lesa. Það er
„Lækurinn“. Þar eru sársauki og
umkomuleysi gagnvart lífinu orð-
uð ótrúlega vel. Við erum hér,
það er erfitt og óskiljanlegt en þó
óumflýjanlegt.
Það er gaman að hugsa um
hvernig bækurnar þrjár endur-
spegla ólík lífsskeið. Ég sé lífs-
skeiðin stundum fyrir mér í litum
og mér finnst fyrsta bókin björt
og blá - eða kannski rauð! Þó býr
einsemd undir. í annarri bókinni,
Orðsporum daganna, er allt
grænt, öryggi, ástúð, annir. í
nýju bókinni eru undarlega heill-
andi ljóð um grábrúnan hvers-
dagsleika. Þau eru eiginlega á
litinn eins og hafragrautur sem er
svo hollur og leiðinlegur. En
ljóðin eru aldrei leiðinleg, það er
það merkilega, heldur kímin og
gráglettin.
Enda skiptir ekki máli hvort
það sem Ingibjörg segir frá er fal-
legt eða ljótt, gott eða vont, hún
segir frá sönnum tilfinningum
sem ég á líka og hún orðar fyrir
mig.“
Ingibjörg Haraldsdóttir. Mynd: Jim Smart Sigrún Júlíusdóttir: Nærtækt að lesa Ijóð Ingi-
bjargar sem Ijóð um hjónabandið. Mynd: Jim
Smart.
SÍÐA 11