Þjóðviljinn - 26.01.1990, Side 20

Gamla fólkið
og gróðahyggjan
í desember s.l. birtist í banda-
ríska vikuritinu Newsweek grein
um Alzheimer-veikina, þennan
hræðilega sjúkdóm sem nú er
sagður vera fjórða algengasta
dánarorsök fullorðinna Banda-
ríkjamanna. Sagt er að um 10%
þeirra sem orðnir eru 65 ára fái
veikina og tæpur helmingur
þeirra sem ná 85 ára aldri. Blaðið
kallar sjúkdóminn „The Brain
Killer“ í amerískum hasarstíl,
„Heilamorðingjann". Prátt fyrir
umfangsmiklar og kostnaðar-
samar rannsóknir um árabil vita
menn ekki enn hvað veldur sjúk-
dómnum og geta þar af leiðandi
ekki læknað hann. Það er ekki
einu sinni hægt að greina hann
með fullri vissu fyrr en sjúkling-
urinn er látinn.
Við höfum auðvitað ekki
sloppið við þennan sjúkdóm hér
á landi og hefur ýmislegt verið
um hann ritað, m.a. í Þjóðviljann
í fyrra, ef ég man rétt. Greinin í
Newsweek sagði mér e.t.v. ekki
margt nýtt um sjúkdóminn sem
slíkan, en hún veitti mér innsýn í
eitt af mörgum skúmaskotum
bandarísks þjóðfélags.
Talið er að um 70% banda-
rískra Alzheimer-sjúklinga dvelj-
ist í heimahúsum. Kostnaðurinn
sem fjölskylda sjúklingsins hefur
af umönnun hans (lækniskostn-
aður, lyf, hjúkrun, o.s.frv.), er
sagður nema um og yfir miljón
íslenskra króna á ári. Dvöl á
hjúkrunarheimili kostar talsvert
meira. Sjúkratryggingafélög
greiða yfirleitt ekki kostnað fyrir
langtímahjúkrun af því tagi sem
þessir sjúklingar þarfnast. Mikill
skortur er á dagvistun fyrir
Alzheimer-sjúklinga eða annarri
hjálp við aðstandendur sem þurfa
iðulega að hafa stöðugar gætur á
sjúklingnum allan sólarhringinn.
Nú hefur líka komið í ljós að
sjúkdómurinn krefst oft a.m.k.
tveggja fórnarlamba: sjúklings-
ins sjálfs og þess fjölskyldumeð-
lims sem annast hann. Streitan
sem fylgir slíkri umönnun hefur
neikvæð áhrif á ónæmiskerfið,
gerir fólk viðkvæmara fyrir smit-
sjúkdómum.
í Newsweek er aðallega fjallað
um fólk sem hefur efni á að kaupa
hjúkrun fyrir veika ættingja sína.
En hvað um alla hina? Hvað
skyldu vera margir fátækir ein-
staklingar með Alzheimer-veiki í
Bandaríkjunum? Hvernig skyldi
aðbúnaður þeirra vera?
Á undanförnum árum hefur
mikið verið rætt um vandamál
aldraðra hér á landi. Og víst er
um það að þótt við séum ekki eins
vanþróuð og Bandaríkjamenn á
þessu sviði er víða pottur brotinn
hjá okkur. Hér í Davíðsborg er
t.d. einsog menn haldi að
steinsteypa geti leyst vandamál
aldraðra. Borgarstjóri kemur í
sjónvarpið og segist ætla að verja
svo og svo mörgum hundruðum
miljóna til að byggja íbúðir fyrir
aldraða á þessu ári. Það er alltaf
verið að tala um einhverjar
„þjónustuíbúðir" sem eigi að
leysa allan vanda. Ég er að vísu
enginn sérfræðingur í málefnum
aldraðra, en satt að segja sé ég
ekki skynsemisglóru í þessu
byggingastússi. Mikið vildi ég að
einhver sprækur rannsóknar-
blaðamaður gerði úttekt á þeirri
„þjónustu“ sem veitt er í þessum
svokölluðu þjónustuíbúðum og
færi svolítið ofan í saumana á
þeim kjörum sem gamla fólkið í
Reykjavík býr við í raun og veru,
bæði Alzheimer-sjúklingar og
aðrir.
Ég hef nefnilega heyrt sögur af
fólki sem hefur selt stórar og góð-
ar skuldlausar íbúðir til að geta
keypt sér litla þjónustuíbúð - sem
stundum hefur verið dýrari en
gamla íbúðin svo að fólkið hefur
jafnvel þurft að slá lífeyris-
sjóðslán á gamals aldri - og svo
hefur þjónustan reynst vera í
skötulíki þegar til kom. Það er
kannski komið með mat til fólks-
ins ef það treystir sér ekki til að
elda og sú þjónusta aðeins veitt
virka daga. Rétt einsog fólkið
eigi bara að liggja í dvala um
helgar, eða hvað?
í Reykjavík hafa risið upp
glæsileg dvalarheimili fyrir aldr-
aða, svo glæsileg að arkitektarnir
hafa verið verðlaunaðir fyrir. Svo
kemur í ljós að þessi heimili
henta ekki nema nánast full-
hraustu fólki, þar er engin að-
staða fyrir veik gamalmenni,
sjúkradeildin hefurgleymst. Stig-
arnir eru opnir og stórhættulegir
fyrir sjóndapra og fótaveika.
Fyrir hverja voru þessi heimili
hönnuð? Fyrir arkitektana eða
byggingarverktakana? Spurning-
in er, einsog alltaf: hver græðir á
þessu? Hvað græðir gamla fólkið
í Reykjavík á miljónafram-
kvæmdum borgarstjórans?
Það vantar áreiðanlega ekki
steinsteypu í Reykjavík- hvergi á
byggðu bóli munu vera
jafnmargir fermetrar á íbúa og
hér. Það vantar hjúkrun og
umönnun, fyrst og fremst. Það
þarf að hækka laun þeirra sem
stunda heimahjúkrun og aðra
umönnun aldraðra, fjölga slíku
starfsfólki svo um munar og
koma á vaktakerfi til þess að aldr-
aðir geti verið sem allra lengst á
heimilum sínum. Og svo vantar
sárlega fleiri hjúkrunarheimili og
sjúkrastofnanir fyrir þá sem eru
orðnir algjörlega ósjálfbjarga.
Gömlu fólki fjölgar stöðugt,
meðalævin lengist, og jafnframt
fjölgar þeim sem fá Alzheimer-
veiki eða aðra hrörnunar-
sjúkdóma. Það er skylda okkar
sem siðaðra manna - og verðandi
gamalmenna - að sjá til þess að
skynsemin taki völdin af gróða-
hyggjunni og flottræfilshættinum
sem nú ráða ríkjum í henni
Reykjavík.
Leyfum þúsund blómum
að blómstra
Veistu hver ég er?
eftir Betty Fairchild
og Nancy Hayward
Jón St. Kristjánsson þýddi
137 bls. Ný sýn 1989
„Sonur minn er enginn hommi,
hann er fullkominn eins og ég,“
söng Bubbi Morthens fyrir munn
hins fordómafulla (og örvænting-
arfulla?) föður sem þorir ekki að
horfast í augu við kynhneigð
sonar síns. Nú er komin út bók
handa þessum föður og öðrum í
hans sporum.
Veistu hver ég er? er
leiðbeiningabók fyrir aðstand-
endur homma og lesbía þar sem
mest áhersla er lögð á að hjálpa
foreldrum samkynhneigðra til að
jafna sig á „áfallinu". Höfundar
eru tvær bandarískar konur,
önnur þeirra á samkynhneigðan
son og hin á dóttur sem er lesbía.
Bókin kom út fyrir tíu árum í
Bandaríkjunum og hefur verið
stytt lítillega og löguð að íslensk-
um lesendum. Einn kafla hennar,
„Samkynhneigðir og kristin trú“,
hefur Þorvaldur Kristinsson um-
ritað út frá íslenskum aðstæðum
• og farist það ágætlega úr hendi.
Bókin er sett saman úr ótal
reynslusögum fólks, bæði barna
og foreldra og jafnvel afa og
amma, af því hvernig er að upp-
götva sjálfur að maður er sam-
kynhneigður, af því að segja öðr-
um frá því, taka þátt í
jafnréttisbaráttu og foreldrahóp-
um og af því að lifa lífi sínu sem
hommi eða lesbía í heimi sem all-
ur er sniðinn að gagnkynhneigðu
fólki. Bókin er ágætlega þýdd og
lífsreynslusögurnar komast vel til
skila, þó að þær verði dálítið
margar og eins þegar líður á bók-
ina.
Fyrstu sögurnar segja höfund-
ar af sjálfum sér og draga enga
fjöður yfir hvað þeim þótti erfitt
að horfast í augu við kynhneigð
barna sinna. Nancy skrifar:
„Við Betty áttum báðar erfítt
með að ímynda okkur Avril og
Glenn sem ein af „þeim“. En við
skildum ekki hvers vegna fyrr en
við fórum að vinna með samkyn-
hneigðu fólki og eignuðumst vin-
áttu þess. Þá komumst við að því
að „þau“ eru einfaldlega ekki til.
Börnin okkar eru ekki eins og
„þau“ - þvert á móti. „Þau“ eru
nákvæmlega eins og börnin okk-
ar.“
Þær komast að því að allar
manneskjur eru tilbrigði við stef,
„ekki framleiddar á færibandi
eins og bflar“, og að engin
„skýring" er til á því hvers vegna
ákveðið hlutfall fólks verður
samkynhneigt. Þetta er ekki
sjúkdómur og ekki smitandi,
tengist ekki hormónajafnvægi
líkamans sem er alveg eins og hjá
gagnkynhneigðu fólki, og það er
ekki hægt að kenna fólki að verða
hommar og lesbíur. Það virðist
vera meðfætt og óumbreytanlegt.
Menn hafa reynt raflost og aðrar
„meðferðir sem minna hreinlega
á pyntingar", en allt kemur fyrir
ekki.
„Mamma var alveg viss um að
ég væri orðinn svona upp úr ein-
hverju sem hún hefði gert,“ skrif-
ar einn ungur maður. En mamma
þarf ekki að kenna sér um neitt,
hegðun hennar hafði ekki nein
áhrif á soninn, hann var frá upp-
hafi þetta tilbrigði við mannlega
stefið.
„Ég varð alveg forviða á eigin
viðbrögðum. Ég hefði aldrei trú-
að að ég tæki þessu svona illa. Ég
átti þó að vera „upplýst" kona,“
segir ein móðirin. Én þó að fólk
eigi ekki að úthýsa börnum sínum
af þessum sökum er auðvitað lítil
ástæða til að það verði himinlif-
andi þegar það fréttir að börnin
þeirra eru samkynhneigð. Margir
nefna til dæmis hvað þeir sakni
barnabarnanna sem þeir missa
vonina um að eignast, og fátt er
mannlegra en það.
En það sem fólk verður að átta
sig á og bókin gerir svo augljóst er
að það þýðir ekkert að gera röfl.
Kynhneigð fólks verður ekki
breytt með neinu móti, alveg
sama hvernig foreldrar og aðrir
vandamenn láta. Þess vegna er
langbest að sýna skilning og um-
burðarlyndi frá upphafi.
SA
Opnanir
Okkur hefur borist bókverk eftir
Þorvald Þorsteinsson myndlistar-
mann. Bókin, sem heitir „Open-
ings“ hefur að geyma allmargar
ljósmyndir sem höfundur hefur
unnið ofaní með tússi. Með inng-
ripi sínu í ljósmyndina gefur Þor-
valdur henni nýja merkingu eða
skírskotun, gjarnan með því að
láta svart tússið hylja ákveðið
form eða flöt í myndinni.
Bókin er unnin við Jan Van
Eyck Akademíuna í Hollandi,
þar sem Þorvaldur hefur stundað
nám undanfarið. Myndin sem hér
fylgir er dæmigerð fyrir aðferð
Þorvalds og skýrir sig sjálf.
-ólg.
„Mig þrýtur brátt krafta“
Steinunn Ásmundsóttir:
Einleikur á regnboga.
Almenna bókaforlagið 1989.
Ég hef stritað
með líkama mínum
sál minni.
Hlaðið þennan múrvegg
stein fyrir stein.
Vegg sársaukans.
Með þessum orðum hefst eitt
af ljóðum Steinunnar Ásmunds-
dóttur, og getur það sem best
kallast einkennandi fyrir fyrstu
ljóðabók hennar. Það kveður
víðast við tóna heimshryggðar og
bölsýni og er ekki að sjá að
skáldið unga hafi tiltakanlega
mikinn áhuga á að slá á aðra
strengi: „Mig þrýtur brátt
krafta“; „Ég byrja á nýjan leik /
biturleiki styrkir von mína“.
Sumum skáldum tekst best upp
þegar þau yrkja um tómleika og
biturð, heimsku mannanna og
vonsku heimsins. Til þess að slík-
ur skáldskapur sé trúverðugur
þarf skáldið í raun að vera reiðu-
búið að segja sig úr lögum við guð
og menn. Það verður að ganga á
hólm við lífið, klífa upp á kjölinn.
Ella er hætt við að ljóðin verði
eins og sundsprettur í sjálfs-
vorkunnarpollinum.
Á bókarkápu er upplýst að
ljóðin séu sprottin upp úr reynslu
Steinunnar af dekkri hliðum lífs-
ins; í þeim sé að finna lífsháska og
þroskaðan hug: „Bókin lýsir í
heild ákveðnu þroskaferli sem
vísar til bjartari tíma“. Mér er
satt að segja ekki ljóst í hverju
lífsháskinn sá arna felst. „Lífs-
háski" er bæði stórt og fallegt
orð, alls óskylt því vonleysishjali
sem mér finnst einkenna bók
Steinunnar. „Þroskaferli" er aft-
ur á móti kauðskt orð, auk þess
sem mér var ómögulegt að finna
þetta ferli þar sem bókin er
einkar eintóna.
Ljóð Steinunnar eru oft býsna
uppskrúfuð, nánast hátíðleg, og
eru óaðgengileg fyrir vikið og
glata sannfæringarmætti sínum.
Máltilfinningu er ábótavant, eins
og klúðurslegt val og röðun á orð-
um sýnir víða: „...og glufur koma
í gættir nýrra dyra“; „Bjarma slær
á efstu stund / þá lotin sál sig réttir
/ upp til himinhvolfa"; „Hol-
skefla ranghverfra strauma";
„Ljóðaglamur / dáralegt / þykir
mér“; „Ást er mér horfin / á vit
bældra/ lifnaðarhátta“; „Torveld
lífsins auðna / tómt mál að tala
um / að hafa betur. / Óöryggi
skipulags / manna á meðal.“;
„Tíð hver sækir fram / um vegi
hlykkjótta“.
Bestu ljóðin í bók Steinunnar
eru einföld og stflhrein, þar sem
orðskrúðið kæfir ekki hugsunina.
Dæmi um þetta eru ljóð eins og
„Raddir í vatninu", „Maður úr
borginni", „Málari strætanna“,
„Mánudagsmorgunn“ og „Bréf“.
Raddir í vatninu er á þessa leið:
Ég heyri raddir
í vatninu.
Lágvœrar og blíðar
hvísla þœr
í niðandi strauminn.
Segja mér sögur af árbúa
sem spilar á flautu
í grœnbláu húmi.
Þá syngja raddirnar
með titrandi blœ
óðinn til hafsins.
Ég grœt björtum tárum
til sjávar.
Að mínu viti hefði Steinunn
Ásmundsdóttir sem best mátt
doka ögn við með útgáfu bókar-
innar. Bestu Ijóðin gefa ágæt
fyrirheit, en þau lakari sýna að
„þroskaferlið" er rétt að hefjast.
Hrafn Jökulsson
20 SIÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 26. janúar 1990