Þjóðviljinn - 24.08.1990, Qupperneq 24

Aldar-
afmæli
Þórðar
Einmitt það, já. En hver var
þessi Þórður?
Þeim fækkar nú óðum sem
muna eftir honum, hvaðþá
þekktu hann vel. Ýmsir sem
minnast þess að hafa séð hann
kynntust honum aldrei svo heitið
gæti og eru varla viðræðuhæfir
um hann. Þannig er miskunnar-
leysi tímans, enda er aldarfjórð-
ungur liðinn síðan maðurinn lézt.
I ritinu Bókagerðarmenn, bls.
135, má hinsvegar lesa eftirfar-
andi:
„Þórður Sigtryggsson f. 25. ág-
úst 1890 í Reykjavík, d. 30. júní
1965. Foreldrar: Sigtryggur, f.
23. september 1849, d. 15. júlí
1903, lyfjafræðingur í Reykjavík
Sigurðsson og kona hans Hug-
borg, f. 6. ágúst 1856, d. 28. janú-
ar 1929, Bjamadóttir. - Lærði
bókband hjá Arinbirni
Sveinbjamarsyni 1904-1908.
Stundaði framhaldsnám í Kaup-
mannahöfn, en veiktist af berkl-
um og gat um árabil ekki stundað
vinnu. Vann við og við hjá
Guðmundi Gamalíelssyni á ámn-
um 1912-1915. Lærði á orgel hjá
Jónasi Helgasyni tónskáldi og
stundaði orgelkennslu ásamt
annarri kennslu. Varð mjög sjálf-
menntaður maður, las þýzku,
frönsku og latínu, auk Norður-
landamálanna. Vel að sér í mús-
fksögu og evrópskri menningu yf-
irleitt. Rit: Engar prentaðar rit-
smíðar, en eftir hann liggja auk
fjölda sendibréfa, endurminning-
ar í handriti, þættir um ýmisleg
hugstæð efni, listir o.fl. Sá um
raddsetningu og útgáfu-
undirbúning lítils sönglagasafns,
sem prentað mun hafa verið í
Kaupmannahöfn laust fyrir síðari
heimsstyrjöld; nafns hans látið
ógetið á titiisíöu. “
Svo mörg eru þau orð, og varla
verður fyllri greinargerðar krafizt
af uppflettiriti.
En svo var maðurinn að sjálf-
sögðu annað og meira en réttur
og sléttur bókbindari. Satt að
segja varð hann ekki innlyksa í
þeirri göfugu grein nema mjög
stutt, sbr. ofanritað, en lagði um
áratugi fyrir sig tímakennslu f
heimahúsum, einkum í orgel-
spili, á meðan sumt fólk hafði enn
ánægju af slíku. Hann ýmist gekk
í hús og kenndi, eða lét nemend-
urna koma heim til sfn og veitti
þeim þar tilsögn á fjögurra átt-
unda ferðaharmoníum sem ekki
var rúmfrekara en lítil ferðataska
og hefði átt að fara á músíksögu-
safnið, en er nú víst týnt og
tröllum gefið fyrir löngu. Hann
var nefnilega Organistinn - sá
eini sem ber það heiti með greini
og stórum staf.
Á bernskuheimili mínu var, og
er reyndar enn, lítið stofuorgel
upp á fjórar og hálfa áttund, og á
þetta byrjaði Þórður að kenna
mér sumarið ‘32. Ég var þá átta
ára. Mér gekk ekki vel í fyrstu,
man ég; mér ieiddist skalinn og
fannst hann ekkert lag. En eftir
nokkra mánuði gerðust þau
ósköp að mér fór snögglega fram,
og var víst nokkuð góður nem-
andi þau tvö ár sem ég var í læri
hjá honum. Það var þó ekki fyrr
en áratugum síðar að ég gaf Þórði
skýringu á þeim snöggu framför-
um: Ég beitti nefnilega smávegis
svindli. Ég tók mig til einn daginn
og fór að reyna við æfingar sem
voru miklu aftar í orgelskólan-
um, „Theoretisch-praktische
Harmoniumschule... von Hein-
rich Bungart" eins og bókin hét
svo virðulegu nafni. Og það var
eins og við manninn mælt, ég
varð að læra nógu mikið til að
geta spilað þessi lög. Þau voru
sum eftir Beethoven og J. S.
Bach! En máski var ég þó ekki að
svindla eins mikið og ég hélt. Það
stendur nefnilega á titilblaðinu:
„auch zum Selbstunterricht", en
það skildi ég auðvitað ekki þá...
Af Þórði er það hinsvegar að
segja í sem stytztu máli, að hann
fór ekki framhjá neinum sem á
annað borð kynntust honum, því
að maðurinn var í einu orði sagt:
ógleymanlegur, jafnt fyrir galla
sína sem kosti, og áratugum síðar
getur maður verið að spyrja sjálf-
an sig: hvað voru kostir og hvað
gallar? Án þess að fá viðhlítandi
svar.
Það fór ekki hjá því, að hann
yrði umfjöllunarefni sumra
þeirra rithöfunda sem honum
kynntust, og hann var eiginlega
orðinn þjóðsagnapersóna þegar í
lifanda lífi, auk þess sem bæði
Halldór Laxness og undirritaður
höfðu tekið hann sem fyrirmynd í
sögur. Af öðrum rithöfundum
sem um hann hafa fjallað meira
eða minna í bókum sínum man ég
í svipinn eftir þrem: Birni Bjarm-
an (í heiðinni), Málfríði Einars-
dóttur og Árna Bergmann (Blátt
og rautt); auk þess mun Þórberg-
ur geta hans oftlega í óprentuð-
um dagbókum, einkum frá fyrri-
hluta Unuhússtímabilsins. Þórð-
ur var nefnilega oft gestur í Unu-
húsi hjá sínum gamla æskuvini og
leikfélaga, Erlendi, en feður
beggja störfuðu saman í Apótek-
inu. Drengirnir léku sér í kyrrð-
inni við Tjörnina.
Elías Mar
skrifar
Síðustu æviár sín setti Þórður
saman langa ritsmíð, sem ég vél-
ritaði fyrir hann jöfnum höndum;
það er það sem kallað er „endur-
minningar“ í bókagerðarmann-
talinu. Um þá samantekt er það
að segja, að hún rýfur öll lögmál
venjulegrar flokkunar eftir inni-
haldi. Óneitanlega er hún
„endurminningar“ öðrum þræði.
Én hún er líka samsafn hugleið-
inga, síendurtekinnar og
beinskeyttrar menningarádeilu,
tilraun til hneykslunar; þar eru
innfelld sendibréf til nafnkunnra
manna, að ógleymdum fantasí-
um, t.d. um daglegt líf í Himna-
ríki (án þess að þar sé stuðst við
Biblíuna). Þessi ritsmíð þætti lík-
lega seint prenthæf, þó ekki væri
nema vegna hvatvísra ummæla
um lífs og liðið fólk, hreins upp-
spuna og óbilgjarnra sleggju-
dóma, sem ekki er víst að allir
gætu hlegið að. Maður þurfti
stundum á að halda sterkum
skráp til að geta umborið Þórð.
En enginn gat heldur verið
skemmtilegri en hann, nei, eng-
inn, - þegar maður var sjálfur
andlega reiðubúinn til að taka
honum eins og hann var - stund-
um. Ekki alltaf. Hann var yfir-
leitt allra manna kurteisastur. Og
snyrtilegur svo að af bar. Hann
var hvarvetna aufúsugestur fyrir
elskulega framkomu. Fáir kunnu
betur en hann að taka ofan, þegar
hann heilsaði fólki á götu... Lík-
lega hef ég aldrei kynnzt jafn sið-
fáguðum manni.
Halldór Laxness hefur hann
öðrum þræði sem fyrirmynd að
Organistanum í Atómstöðinni,
en hann getur hans einnig í
endurminningabókum sínum,
einkum í „Grikklandsárinu“ (bls.
123 o.áfr.), þar sem hann kemst
m.a. svo að orði: „Um Þórð er
þar skemst frá að segja að ég hef
ekki náð að safna hugrekki sem
til þarf að semja bók í minníngu
hans...“ Athyglisvert orðalag hjá
Halldóri, og verður ekki alveg
ráðið í það i fljótheitum.
Sannleikurinn er þó sá, að Hall-
dór hefur gert Þórði ágæt skil,
m.a. í nefndri bók. Þar birtir
hann eitt af þeim sendibréfum
sem Þórður skrifaði honum. Að
vísu fer hann sér til skemmtunar
dálítið á skjön við tímatalið, því
að tilvitnað bréf sem Halldór
segir hann hafa skrifað sér í tilefni
af tvítugsafmælinu, það skrifaði
Þórður raunar ekki fyrr en ára-
tugum síðar, þegar Halldór varð
sextugur; þetta veit ég manna
bezt, því ég vélritaði það á sinni
tíð. Reyndar ber bréfið það með
sér að einu leyti ef grannt er lesið:
Það hefði aldrei getað komið
fyrir jafn dannaðan mann og
Þórð Sigtryggsson að þúa Hall-
dór Laxness á því herrans ári
1922. Það vill svo til að ég veit
upp á dag hvenær þessir tveir
menn urðu dús. - Það gerðist
ekki fyrr en 25. ágúst 1950. Þórð-
ur átti þá sjálfur sextugsafmæli,
og Halldór Laxness og fleiri
stóðu fyrir smá veizlu heimahjá
Kristínu Guðmundsdóttur og
Hallbirni Halldórssyni, og af-
hentu honum að gjöf vel þegna
kuldaúlpu (en Þ.S. kvaðst oft
vera „kulvísasti maður í heimi“).
Þórður sagði mér eftir þessa
veizlu, að hann hefði „ekki getað
verið þekktur fyrir annað en
bjóða Halldóri Laxness dús“, en
þá höfðu þeir umgengizt í Unu-
húsi áratugum saman, reyndar
oft með löngum hléum vegna
fjarveru Halldórs í öðrum
löndum. („Afskaplega var mað-
urinn elskulegur að gefa mér
kuldaúlpu... ohoho, jájá... Af-
skaplega elskulegt af honum...
Ég gat auðvitað ekki verið þekkt-
ur fyrir annað en bjóða honum
dús... neineinei!... ekki þekktur
fyrir annað!“)
Svo liðu tímar, og Þórður varð
sjötugur. Ekki hvarflaði að mér
að fara að skrifa um hann grein í
dagblað, því það hefði hann sízt
af öllu kært sig um. Ég hafði sett
klausu í dagbók Moggans þegar
hann varð fimmtugur, og hann
kunni mér litlar þakkir fyrir. En
nú fékk ég aðra hugmynd. Hún
var sú að semja um hann smá-
sögu, þar sem ég kæmi að ýmsum
skemmtilegum og skringilegum
frásögum hans og viðhorfum,
sumum alvarlega meintum, öðr-
um slegið fram af stráksskap. (Ég
hafði að vísu haft hann að sögu-
persónu áður, í skáldsögunni
„Man eg þig löngum", þar sem ég
gerði hann að trúboða! Mikið að
hann skyldi nokkru sinni fyrir-
gefa mér það, en líklega hefur
hann aldrei lesið hana.) Ég skrif-
aði semsagt nokkuð langa smá-
sögu, sem er í rauninni ekki
skáldskapur,miklufremur blaða-
mennska með söguform að yfir-
varpi. Því fór auðvitað fjarri, að
þama væri ég að koma mínum
eigin skoðunum á framfæri; það
var nú eitthvað annað. Ætlun
mín var aldrei að birta þessa sögu
á prenti, eða a.m.k. fannst mér
ekkert liggja á því; heldur ætlaði
ég að gefa hana Þórði, honum til
skemmtunar. En vegir guðs em
órannsakanlegir, og fyrir næsta
einskæra tilviljun hitti ég frænda
Þórðar, Ragnar í Smára, þegar ég
var rétt nýbúinn með sögukom-
ið, sagði honum frá henni og lét
til leiðast að sýna honum. Hann
skemmti sér svo konunglega við
lesturinn, að hann hrópaði upp:
„Þetta látum við sérprenta og
dreifum þessu til kunningja Þórð-
ar!“ Ég lét það gott heita. Sagan
var prentuð sem handrit í 150 ein-
tökum, myndskreytt af Alfreð
Flóka og kom út á afmælisdegi
Þórðar25. ágúst 1960. Upplaginu
var skipt jafnt milli höfundarins,
útgefandans og afmælisbamsins í
veizlu sem haldin var á heimili
Harðar Bergmann kennara; þar
var margt um manninn og Þórður
í essinu sínu eins og bezt mátti
verða; allt í miklu hófi, og ljúf
stund í minningunni.
En brátt kom í ljós, að ekki
vom allir ósnortnir af þessari
sögu. Hún fór meira en lítið fyrir
brjóstið á sumum, og mátti sos-
um við því búast á Islandi fyrir
þrjátíu ámm. Þannig lét mætur
kollegi minn, prófessor að nafn-
bót, svo ummælt í vinahópi, að
réttast væri að hálshöggva bæði
höfund og útgefanda slíks
óhroða. Við þá fregn rak Ragnar
í Smára upp einn af sínum hjart-
anlegu hlátmm.
En þar er í lokin skemmst frá
að segja, að sögukom þetta átti
eftir að verða mér nokkuð dýrt.
Listamannalaun, sem ég hafði þá
fengið að staðaldri í meira en ára-
tug, þau vom nú af mér tekin. Og
ég hef ekki fengið þau síðan.
Elías Mar
24 SfÐA - NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 24. ágúst 1990
Þórður Sigtryggsson. Ljósm.: Kaldal.