Þjóðviljinn - 14.09.1990, Side 17

í tímaritinu Ný saga, fjóröa ár-
gangi kennir margra grasa: þar
er fjallað um sveitamenn á möl-
inni og hernám Breta, refsingar
og agaleysi og fátækt fy rr á tíð og
margt fleira. En þó ekki síst um
stöðu sagnfræði og sagnfræð-
inga: hvað eiga þeir til bragðs að
taka í frekri fjölmiðlabyltingu og á
breytingaskeiði sem hefurgrafið
undan áhuga á sögu og skert
þann tíma sem skólanemendur
ogaðrirgefa henni?
Afskipti af kvikmyndum
í tímaritinu er fróðlegt viðtal
við Karsten Fledelius, danskan
sagnfræðing, sem veit manna
mest um meðferð þá sem sagan
fær í lifandi myndum, áhrif sjón-
varps á söguskoðun og fleira í
þeim dúr. Helsta inntakið í því
spjalli er að sagnfræðingar megi
ekki gefast upp fyrir sjónvarpi
(sem ræður nú meiru um sögu-
skoðun fólks en flest annað). Þeir
verði að vera með: sem ráðgjafar
í leiknum myndum, sem öflugur
samstarfsaðili þegar gerðar eru
heimildarmyndir um sögu.
Flest er það réttmætt og
skynsamlegt sem fram kemur í
viðtalinu. Ekki síst sú hvatning
að sagnfræðingar verði „að
sporna við öllu ruglinu, fordóm-
unum og þeirri misnotkun sög-
unnar sem á sér stað, líka af hálfu
stjórnmálamanna". Þetta ervita-
skuld hinn besti ásetningur. En
það er líka ljóst að ekki er auðvelt
að fylgja honum eftir. Ræmu-
menn geta sjálfsagt verið erfiðir
viðureignar og þykjast vita það
miklu betur en sagnfræðingar
hvernig beita á mynd - og munu
jafnan skerða sem mest texta frá
sagnfræðingi. Og njóta til þess
bráðlátra sjónvarpsáhorfenda,
sem hafa alltaf minna og minna
þol gagnvart texta. Eitt hættu-
merki: þegar menn voru að skrifa,
í blöð um sjónvarpsþættina ís-
lensku um ísland í síðari
heimsstyrjöld, þá heyrðust raddir
sem kvörtuðu yfir því að sagn-
fræðingum skyldi leyft að koma
að sínum skýringum á samhengi
atburða. Það þótti trufla upplif-
unina.
Hæpinn mi&ill
Þarna er komið að eiginleika
sjónvarps sem miðils sem er ansi
erfiður - Karsten Fledelius lýsir
honum blátt áfram á þá leið að
„kvikmyndir og sjónvarp eru
ekki sérlega heppilegir miðlar til
að koma á framfæri flóknu sögu-
legu samhengi." Rétt að taka
undir þetta mat. Oftar en ekki
þykir manni reyndar sem sögu-
legir heimildaþættir í sjónvarpi
geti ekki að ráði miðlað fróðleik-
miklu heldur geti þeir fest í sessi
eða myndskreytt skemmtilega
þann fróðleik, sem fyrir var. Eg
skal taka dæmi af breskum sjón-
varpsþáttum um Miðjarðarhafið
sem sýndir voru hér ekki alls fyrir
löngu. Þar var komið víða við: í
sögu og jarðsögu og náttúrfari,
síðum gömlum sem enn lifa við
strendur Miðjarðarhafs og nýjum
Tímaritið spyr með þessari mynd: Mun ný tækni geta af sér nýja sögu? Öllu
þyngri er sú spurning, hvort sjónvarpið sé í raun farið að ráða langmestu
um söguskoðun manna.
mengunarvandamálum. Og
mann hlaut að gruna, að margur
yrði ringlaður og ætti erfitt með
að átta sig á þessu myndflökti -
nema hann hefði einhvern grunn
að standa á, og þá helst drjúgan
(og kannski gamaldags) skammt
af menntaskólasögu.
Hugsunarlaust lof
Margrét Guðmundsdóttir
skrifar grein um þá meðferð sem
sagnfræðirit fá í fjölmiðlum og
finnst hún rýr og léleg (undan-
skilur þó skrif Einars Más Jóns-
sonar hér í Þjóðviljanum). Mar-
grét segir að það sem einkenni
skrif um sagnfræðirit í blöðum sé
sjálfvirkt og lítt hugsað lof - í
tímaritum fari hinsvegar mikið
fyrir sparðatíning og smámunan-
öldri.
Ég veit ekki hvort greinarhöf-
undur gerir sér grein fyrir því, að
það sem hún segir um yfirborðs-
lega jámennsku og oflof um
sagnfræðirit á við um marga
gagnrýni: um bamabækur, um
Hrakningar sögunnar
Magnús Þorkelsson skrifar
grein sem nefnist „Sögulegar
ógöngur" og ber undirskríftina
„Er of mikil saga kennd í mennta-
skólum? Eða er ekki kennd
„rétt“ saga?“ Þar er vikið að stór-
um spurningum: hvað á að gera
við söguna ef hún þjónar ekki
þjóðernishyggju, réttlætingu
þjóðríkisins, eins og hún gerði til
skammst tíma? Hvernig á að
bregðast við síbyljunni um að
sagan sé gagnslaust kjaftafag?
Hvað á að gera þegar búið er að
losa nemendur við mikið af þeirri
minnisbyrði (ártöl og nöfn og
fleira þesslegt) sem ekki alls fyrir
löngu var nokkuð þung í sögu-
námi - og samt eru þeir fúlir og
óánægðir og biðja sögukennara
aldrei þrífast?
Greinarhöfundur segir margt
fallegt um söguna og hennar kosti
og töfra - það mun okkur líka vel
sem erum sammála honum en
hvað um hina? Tja það er nú það.
Sagan hefur líka lent á milli tann-
anna á nytjahyggju, sem spyr, að
hvaða praktísku haldi kemur til-
tekin námsgrein þegar ég ætla að
gera við bflinn minn, fylla út
skattskýrslu eða klifra upp á við í
fyrirtækinu? Kvað vera erfitt að
koma íslandssögu og mannkyns-
sögu fyrir í þeim dæmum.
Það er reyndar hægt að segja
margt í fullri alvöru um nytsemi
sögunnar fyrir alla þá sem vilja
átta sig á því hvar þeir eru staddir
í veröldinni, á samhengi og
breytanleika, á því að allt er nýtt
og gamalt í senn. En þessi nyt-
semi er oft ekki mjög áberandi,
tranar sér ekki fram með augljós-
um hætti. Magnús Þorkelsson
segir reyndar að menn noti hug-
tök og rök sagnfræðinnar lítið
„nema þá óvart“ og það er ekki
lékju sér að fimm boltum með
tánum meðan þeir freistuðu el-
sku hjartans andskotans nem-
endanna til Sögu. Sjónvarpið er
slæmt með að vera sífellt að
myrða forvitni nýrrar kynslóðar -
og m.a. þess vegna er það rétt
sem segir í viðtalinu við Karsten
Fledelius: sagnfræðingar þurfa
að reka sinn skræruhernað í sjón-
varpi. Jafnvel þótt möguleikar
þar séu fjandi takmarkaðir. ís-
lenskir sagnfræðingar eiga sér
líka möguleika enn sem kollegar
hjá öðrum þjóðum munu öfunda
þá af: þeir eru ekki barasta að
skrifa hver fyrir annan. Það eru
starfandi áhugmannafélög um
sögu, tímarit um sögu fara miklu
víðar en til fræðimanna. Enn er
úr nokkrum áhuga almennings að
moða og þá er að kunna með
hann að fara.
Með þessari „hugmynd" af sögualdarstofu fylgir texti um að þjóðernissinnaða sagan sé „ófullnægjandi vegna þess að
hún dró upp einfaldar glæsimyndir sem við trúum ekki lengur". En það er reyndar misskilningur að saga sem hefur
þjóðernislega skírskotun þurfi að byggja á glæsimyndum og “einföldunum".
ljóð og skáldsögur, einnig um
marga listrýni aðra. Þegar
gagnrýni er jákvæð án fyrirhafnar
stafar það einkum af leti og þar
með skoðanaleysi: menn nenna
ekki að setja sig svo vel inn í
bækur og verk að þeir rýni í þær
með eigin beini í nefi. Sumpart
stafar þetta af ótta: annaðhvort
þora menn ekki annað en að lofa
sæmilega þekktan fræðimann eða
skáld, ellegar þá að fræðimenn
eru smeykir hver við annan,
sagnfræðingar vilja ekki láta aðra
sagnfræðinga hanka sig á ein-
hverju vafasömu og þegja þá
neldur eða segja sem minnst -
láta sér t.d. nægja formúluna
„efnið er skilmerkilega skráð og
því skilvíslega til haga haldið“.
Þeir lesa vitanlega ekki tímaritið
Ný saga.
Hvað er
nytsamlegt?
Sagan varð fómarlamb þess
sem kalla mætti „núhyggju“:
ekkert skipti máli nema það scm
er að gerast núna. Hún varð fórn-
arlamb æskudýrkunar, sem er
nátengd núhyggjunni: æskudýrk-
unin telur að heimurintT: sé
splunkunýr bara af því VIÐ erum
ung (sem væri rétt ef VIÐ, unga
fólkið, værum ein í heiminum).
illa til fundið. Sagan og sögu-
leysið býr í hverjum manni og
sannar hann eða afhjúpar þegar
minnst varir.
Forvitnin
Áhugi á sögu lifir og deyr með
forvitni, þeir sem láta sig ekki
varða um annað en hvunndagsleg
neysiuvandamál mundu ekki
blaka auga þótt sagnfræðingar
settu alla sögu á myndbönd, þótt
þeir sviðsettu alla atburði og1
syngju um þá með rokkmúsík,,
ekki þótt þeir stæðu á haus og|
Slagurinn endalausi
Kunna með hann að fara, sagði
ég, og þá mætti vísa á umræðu
sem fram fer í lok heftisins um
skáldskap og sagnfræði og þær
merkilegu brautir sem þeirra í
milli liggja. Hér verður ekki farið
nánar út í þá sálma. Nema hvað
undir lokin er birt innlegg frá Sig-
urði A. Magnússyni rithöfundi,
sem gerir sem mest úr því, að
minni manna sé óáreiðanlegt,
vitnisburður hvers og eins um tíð-
indi litaður af þeirra persónu - og
þess vegna eigi menn að leyfa
sagnfræðingum að „skálda“ af
sínu innsæi. Enda eru sögulegar
„staðreyndir“ aldrei annað en
túlkunaratriði segir Sigurður.
Ég segi fyrir mína parta: þetta
er of stór skammtur af huglægni
fyrir mig og líklega flesta þá sem
finnst heimurinn nógu duttlunga-
fullur þótt menn skeri ekki svo
mjög við trog möguleika manna á
að „vita hvað gerðist". En hug-
lægni Sigurðar minnir á annað:
sagan er alltaf vígvöllur, enginn
fær að sitja í friði með einhvem
endanlegan sannleika um hana.
Þama er líka komið að hluta þess
sem viðhaldið getur áhuga á
sögu: slagurinn um liðna tíð er
alltaf slagur um okkar tíma og
hans möguleika. Við emm minnt
á þetta með mörgum hætti: nú
síðast sé ég ekki betur en Evrópu-
tískan, sem nú gengur yfir, sé far-
in að breyta tóntegundum þegar
menn minnast á Sturlungaöld og
frelsið dýra sem þá týndist: Nú er
fyrir löndum, og lengi mun. Há -
kon konungur og hans synir...
Árni
Bergmann
Föstudagur 14. september 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SlÐA 17