Þjóðviljinn - 19.10.1990, Blaðsíða 11

Hve „rússneskui" var
sovétkommúnisminn?
Var Hítler einstakt slys?
Daginn sem Þýskalöndin
sameinuðust birti Morgunblaðið
viðtal við Þór Whitehead sagn-
fræðing. Þar var m.a. komið inn á
spumingu sem margir velta upp
nú um stundir: Var nasisminn
(sem enn gerir nágranna Þjóð-
veija smeyka við öflugt Þýska-
land) einstakt og afmarkað slys í
sögunni, eða var hann ffamhald af
heimsveldisstefnu þýsku keisara-
stjómanna á ámm fyrir heims-
styrjöldina fyrri? Þór Whitehead
er að sönnu þeirar skoðunar að
þýsk heimsveldisstefna sem
byggir á hemaðarmætti sé dauð.
En hann rekur mörg dæmi um
það, að nasismi Hitlers (að með-
töldu gyðingahatri) átti sér öflug-
ar rætur í Þýskalandi Bismarcks
og Vilhjálma. Og er þetta reyndar
svipuð hugsun og vakir í ritum
nóbelsskáldsins þýska Heinrichs
Bölls, þegar hann í skáldsögunni
„Biljarð klukkan hálftíu“ talar um
þýska hemaðarhyggju, um þá
sem hafa „étið af sakramenti ux-
ans“, þá felur hann þá menn
aldrei á bak við Hitler heldur ger-
ir að samnefhara fyrir þá alla
virðulegan marskálk, Hinden-
burg.
Marxismiim
í Rússlandi
Þeir sem skoða sögu Rúss-
lands og Sovétríkjanna standa
frammi fyrir hliðstæðum spum-
ingum. Hve „rússneskur“ var
sovétkommúnisminn? Með öðr-
um orðum: Hvemig stendur á því,
að marxisminn, sem á Vestur-
löndum varð partur af gagnrýnni
skoðun á sögu og samfélagi og
aflvaki sósíaldemókratískra verk-
lýðsflokka, er gerður í Rússlandi
að ríkistrú og keyrður ofan í menn
með lögregluvaldi? Ber Marx
ábyrgð á því, eða voru hinir rúss-
nesku lærisveinar hans svo mót-
aðir af aðstæðum í keisarans
Rússlandi að aðferðir lögreglu-
ríkisins hlutu að verða þeim mikil
freisting?
Þetta er þeim mun fróðlegri
spuming sem Rússar nú um
stundir hafa sýnt mikla hneigð til
að fegra fyrir sér keisarans Rúss-
land, og í versta falli er þá sagt:
Allt var svo gott og guðhrætt hjá
okkur undir mildi og foðurlegri
stjóm keisarans þar til andskotans
júðamir komu með annarlegan
anir á mannréttindum, sem í keis-
arans Rússlandi vom einskonar
formáli eða fyrirmynd að lög-
regluríki tuttugustu aldar og þá
m.a. Stalínisma. Hann minnir í
þessum kafla itarlega á „Lög um
pólitíska glæpi“ ffá 1845. Þar er
að finna hinn grimmustu ákvæði
um að ekki aðeins er hægt að
dæma til dauða þann sem reynir
að „takmarka vald keisarans" eða
breyta stjómskipan, heldur og
þann sem lýsir opinskátt yfir
áformum í þá vem. Samkvæmt
þessum lagabálki er líka hægt að
dæma í fjögurra til tólf ára refsi-
vist hvem þann sem dreifir í
prentuðu, skrifuðu eða mæltu
máli hug-
myndum
sem - eins
áformum (m.ö.o. opnuð leið til að
ofsækja menn fyrir það eitt að
vera gmnsamlegir, óáreiðanlegir,
að mati lögregluyfirvalda).
Geðþóttastjóm
Um 1860 var bændaánauð af-
numin í Rússlandi og létt á rit-
skoðun, og þróun ffá ffeistingum
lögregluríkis virtist geta byijað.
En vítahringur sem skapaðist í
samskiptum harðsnúinna íhald-
safla og hinna róttækustu, sem
gripu til hermdarverka gegn hátt-
settum mönnum og keisaranum
sjálfum til að vekja á sér athygli
og þvinga yfirvaldið „til að sýna
sitt rétta andlit“, leiddi til þess, að
um 1880 er aftur hert á öllum
skrúfum. Upp frá því er til sérstök
lögregla sem á að veija ríkið gegn
þegnum þess og þarf ekki að lúta
óháðum dómstól-
<r . um. Lögregluyfir-
Ami völd fá ótrúlega víð-
Bergmann tækar heimildir ti]
Marxisma að vestan!
Richard Pipes heitir banda-
rískur sagnffæðingur sem hefur
lagt stund á Rússlandssögu. I riti
sínu „Rússland undir gamla
stjómarfarinu“ fjallar hann í síð-
asta kaflanum um „Leiðina til
lögregluríkis". Pipes á þá við þau
lög, reglugerðir og þær takmark-
þótt ekki sé hvatt til uppreisnar -
draga hið æðsta vald í efa eða
vekja upp lítilsvirðingu á keisar-
anum.
Með þessum lögum, segir
Pipes, em valdahafamir sjálfir
látnir hafa einkarétt á allri pólitík
og í öðm lagi er í reynd strikað
yfir muninn á athöfn og illum
að banna þeim sem þau telja
„óáreiðanlega" allt mögulegt: að
starfa hjá ríkinu, reka prent-
smiðju, ljósmyndastofu eða apó-
tek, búa í tilteknum borgum, fá
símskeyti og póst, halda fyrir-
lestra, fara til útlanda, og svo
inætti lengi telja. Enn og aftur er í
reynd þurrkaður út munur á at-
höfn og „vondum áformum“, og
sem fyrr vom harðari viðurlög
við því að skemma mynd af keis-
aranum eða teikna af honum
skopmynd en vom lögð við því að
stinga augað úr náunganum eða
nauðga bamungri stúlku.
Samtekki
lögregluíki
Pipes leggur að vonum
áherslu á, að samt sem áður hafi
Rússland keisaranna ekki orðið
alvöm lögregluríki. Þeir sem
dæmdir voru í þrælkunarvinnu
eða Síbiriuvist vom sárafáir mið-
að við afköst bolsévikastjómar-
innar á þessu sviði. Hann nefnir
nokkrar útskýringar á því hvers
vegna lögreglæurikið gleypti ekki
allt samfélagið. í fyrsta lagi var
eignarétturinn friðhelgur og þetta
þýddi m.a. að þeir sem yfirvaldið
ofsótti gátu með heppni fengið
störf hjá óháðum einkafyrirtækj-

iXL-**** .•
um. í annan stað var tiltölulega
auðvelt að komast til útlanda ef í
harðbakka sló. I þriðja lagi vom
margir háttsettir menn og áhrifa-
rikir haldnir ótta og spéhræðslu
við almenningsálitið í Vestur-
Evrópu, vildu ekki að það fengi
alltof mörg tilefni til að hæðast að
„asíatískri villimennsku Rúss-
lands“. Hér má við bæta, að
stjómkerfið var blátt áffam
gloppótt og illa virkt, en það
þýddi m.a. eins og sá ágæti rót-
tæklingur Alexandr Herzen sagði
að „það bætir upp grimmd rúss-
neskra laga að það er ekki unnt að
fylgja þeim eflir“. Tæknilegir
möguleikar tuttugustu aldar á því
að fylgjast grannt með þegnunm
vom enn ekki fæddir.
öflugatrú
Rússland var semsagt ekki
lögregluríki, en þar var samt til
orðin lagasetning og lögreglupr-
axís sem vísaði fram á þá braut.
Þeir sem róttækastir vom urðu
vitanlega helst fyrir barðinu á
lögregluvaldi keisaranna, og Pip-
es telur það rökrétt framhald af
þeirri reynslu að sovésk refsi-
ákvæði um undirróður og and-
byltingarstarfsemi em orðuð með
ósköp svipuðum hætti og lög
keisaratímans gegn byltingar-
mönnum og vanvirðingarmönn-
um hins Æðsta Valds. En til að
fyrirheitin um lögregluríki yrðu
að vemleika, segir Pipes, þurfti
að snúa afhir til Moskvu-Rúss-
lands (fyrir daga Péturs mikla),
gera eignir allar upptækar undir
ríkið, einangra Rússland frá um-
heiminum og lýsa landið Hina
Þriðju Róm. Hér er Pipes að láta
að því liggja, að rétt eins og keis-
aramir fyrr á tíð notuðu rétttrún-
aðinn til að réttlæta geðþótta-
stjóm sína og einangmn Rúss-
lands ffá umheiminum, þá hafi
bolsévíkar notað marxismann til
að réttlæta öll þau hermdarverk
sem óumflýjanleg væm á leið til
hinnar Nýju Jerúsalems alþýð-
unnar. Og þá getum við sem fyrr
spurt: Var það rétttrúnaði austur-
kirkjunnar að kenna hvemig hann
var notaður, var það marxisman-
um að kenna hvað Stalín og vesír-
ar hans gerðu úr honum? Rétt eins
og spurt var í upphafi: Var það
þýskri þjóðemishyggju, með
hennar elskulegu rómantík og
með hennar ívafi prússnesks
hemaðarbrölts, að kenna hve illur
og djöfullegur nasisminn reynd-
ist?
Föstudagur 19. október 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11