Þjóðviljinn - 19.10.1990, Blaðsíða 12

Ofbeldi og
geðheil-
brigði í
S-Ameríku
Rætt við chilenska geðlækninn Horacio
Riquelme um áhrif áratuga skipulagðs of-
beldis á geðheilbrigði og siðferðisvitund
þjóða Latnesku Ameríku
I síðustu viku kom hingað til
lands Horacio Riquelme, chi-
lenskur læknir og prófessor í
félagslegri læknisfræði við
háskólann í Hamborg. Riqu-
elme var 23 ára þegar herinn
hrifsaði völdin í heimalandi
hans 1973 og flúði hann þá til
V-þýskalands þar sem hann
lauk sérnámi í geðlækning-
um. Hann hefur rannsakað
sérstaklega áhrif skipulagðs
ofbeldis og pyntinga á geð-
heilsu manna og hélt um
þessi efni fyrirlestra í Há-
skóla íslands og í Hlaðvarp-
anum við Vesturgötu.
Nýtt Helgarblað hitti Rjqu-
elme að máli í vikunni og innti
hann fyrst eftir því í hveiju rann-
sóknir hans á sviði geðlæknis-
fræði væru fólgnar.
Skipirfagt offoeldi
Síðastliðinn áratug hef ég gert
margvíslegar rannsóknir í Suður-
og Mið-Ameríku sem tengja í
rauninni svið þriggja fræðigreina:
læknisffæði, sálarfræði og mann-
fræði. Rannsóknir þessar hafa
óhjákvæmilega leitt til kynna af
ástandi mannréttindamála í álf-
unni, og beindust að stórum hluta
að því að kanna, hvaða aðferðum
herforingjastjómir í hinum ýmsu
ríkjum álfunnar hafa beitt á und-
anfbmum aldarfjórðungi við að
koma á og viðhalda þeirri vald-
stjóm sem þar hefur tíðkast, og
hvaða áhrif þessar valdstjómarað-
ferðir hafa haft á geðheilbrigði og
stöðu mannréttinda í álfunni.
Eg komst að því að herfor-
ingjastjómimar í Chile, Brasilíu
og Argentínu heföu beitt skipu-
lagðri valdbeitingu til þess að
viðhalda valdstjóm sinni, og
hefðu aðferðimar verið svipaðar í
meginatriðum.
Ofbeldið átt sér fjögur form:
1) Pyntingar
2) Mannshvörf
3) Þvinguð útlegð
4) Misbeiting fjölmiðla.
Athyglisvert er, að þótt vaid-
beitingin hafi þannig verið sam-
bærileg í þessum löndum, þá
tókst valdhöfum aldrei að styðja
hana einhverri heilsteyptri hug-
myndafræði eða þjóðfélagslegum
markmiðum - eins og t.d. í
Þýskalandi Hitlers. En ýmsar þær
aðferðir sem notaðar hafa verið
eiga sér engu að síður rætur i nas-
ismanum.
Mannshvörf
Þannig uppgötvuðu nasistar
áhrifamátt mannshvarfa þegar
þeir lögðu undir sig Pólland og
Tékkóslóvakíu 1942. Mannfræð-
ingar og félagsfræðingar, sem
störfuðu fyrir Bandarikjaher í
Indókína, komust líka að þeirri
niðurstöðu, að mannshvörf væm
áhrifaríkari en manndráp í þeirri
viðleitni hersins að brjóta mót-
stöðuafl þjóðarinnar á bak aftur.
Mannshvarfið gerði það að verk-
um að ekki var hægt að ffam-
fylgja hinum hefðbundnu sorgar-
og kveðjuathöfnum innan fjöl-
skyldunnar, sem fýlgja mannsláti.
Þar með var fjölskyldan svipt
hefðbundnu mynstri í umgengni
við dauðann og sett í algjöra
óvissu sem tók á sig mynd sam-
eiginlegrar bannhelgi. Bandarísk
hemaðaryfirvöld skildu þetta og
stunduðu „mannshvörf' í ríkum
mæli.
Það var á miðjum áttunda ára-
tugnum sem hemaðaryfirvöld í S-
Ameríku tóku að beita þessari að-
ferð til þess að bijóta á bak aftur
þá djúpstæðu óánægju með vald-
stjómina sem grafið hafði um sig
meðal fólksins. Aðferðin var síð-
an notuð í stómm stíl, einkum í
Argentínu (30.000 mannshvörf),
Chile (6-8.000 mannshvörf) og
fleiri ríkjum.
Mannshvarfið nær heldur
ekki bara til fullorðinna einstak-
linga: um 300 böm sem fæddust í
argentínskum fangelsum á tímum
herforingjastjómarinnar vom tek-
in ffá mæðmm sínum og látin
hverfa.
Ómæld þjáning
Þessar tölur lýsa þjáningu
sem ekki verður mæld í tölum, en
mannshvarfið reyndist árangurs-
rík aðferð til þess að brjóta við-
námsþrótt aðstandenda á bak aft-
ur. Aðstandendur vissu eða höfðu
hugboð um að hinn horfni mætti
Horacio Riquelme: Herir S-Amerfku hafa staðið f sálfræðilegu strfði við
eigin þjóð. Ljósm. Jim Smart.
sæta pyntingum. Óvissan verkar
lamandi og þagnarmúrinn sem
fangelsis- og dómsyfirvöld setja
um hinn horfha skapar þá tilfinn-
ingu hjá fómarlömbunum, að þau
standi andspænis algjöm valdi
sem hafi líf þeirra í hendi sér í
einu og öllu. Óvissan gerir það
líka að verkum að aðstandendur
geta ekki unnið sig í gegnum
sorgina eins og gerist við dauðs-
föll.
Fyrstu viðbrögð aðstandenda
em eins konar lost, eins og kippt
hafi verið undan þeim fótunum,
og þeir fyllast ótta um að skaða
hinn horfna eða aðra fjölskyldu-
meðlimi með of mikilli eftir-
grennslan.
Síðan tekur við annað stig
sem einkennist af örvæntingar-
fúllri leit, þar sem einskis er látið
ófreistað og allt er lagt í sölumar.
Þriðja stigið einkennist síðan af
því að aðstandendur bindast sam-
tökum í leit sinni: þannig em til
komin samtök mæðranna á Plaza
del Mayo og ammanna sem haida
sig á sömu slóðum og leita bama
sem fæddust í fangelsum herfor-
ingjanna.
Vaman/iðlxnaður
fólksins
Þegar ofbeldisaðferðir herfor-
ingjastjómanna og afleiðingar
þeirra em rannsakaðar er ekki
síður mikilvægt að kanna við-
brögð fólksins og þann vamarvið-
búnað sem er til staðar. Ef litið er
til Chile, og það borið til dæmis
saman við Þýskaland nasismans,
þá kemur f ljós athyglisverður
munur. Þegar í upphafi, eftir
valdarán hersins, varð til sjálf-
sprottin neðanjarðarhreyfmg til
samhjálpar gegn ofbeldinu. Hún
birtist meðal annars í því að bæði
læknar, sálffæðingar og félags-
ráðgjafar veittu fólki aðstoð og
hópmeðferð er miðaði að því að
vinna sig út úr erfiðleikunum í
sameiningu.
12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 19. október 1990