Þjóðviljinn - 17.05.1991, Blaðsíða 12

Mannréttindi
til heimabrúks
r
I tilefni ráðstefnu Rauða krossins um mannréttindi
Ólafur Gíslason tók saman
„Island er aðiliþýðingarmikilla alþjóðasamninga um mann-
réttindi...Islensk lög ganga a.m.k. að ýmsu leyti skemmra i vernd
mannréttinda en þessir sáttmálar. Getur þetta valdið vanda í
lagaframkvæmd hér á landi og jafnframt orðið til þess að ís-
lenska rikið verði dregið til ábyrgðar fyrir þeim alþjóðastofnun-
um, sem ætlað er að framfylgja nefndum mannréttindasamning-
um."
Þannig komst Ragnar Aðal-
steinsson hæstaréttarlögmaður að
orði í erindi sem hann flutti á ráð-
stefnu Rauða krossins um mann-
réttindi þann 4. maí síðastliðinn.
Orð hans eru þörf áminning til
okkar íslendinga um það, að
mannréttindi eru eru ekki sjálf-
gefin í okkar daglega umhverfi,
og að skuldbindingar okkar í
þeim efhum ná einnig út fyrir
landsteinana.
Vitnaði Ragnar í erindisbréf
Gauks Jörundssonar, umboðs-
manns Alþingis, til forsætisráð-
herra og forseta Alþingis ffá því í
desember 1988, en bréf þetta er
birt í fyrstu ársskýrslu umboðs-
manns fyrirárið 1988.
Þar segir m.a.:
,,Eg bendi á, að í islensku
stjómarskrána vantar almenn
ákvæði um veigamikil mannrétt-
indi. Sem dæmi má nefna skoð-
anafrelsi, jafnrétti, bann við aft-
urvirkum refsilögum, vemd jjöl-
skyldulífs og rétt til réttlátrar
málsmeðferðar fyrir dómi.
Akvæði íslensku stjómarskrár-
innar um félagsleg mannréttindi
eru fábrotin.
Mörg mannréttindaákvæði
islensku stjómarskrárinnar eru
ófullkomin af ýmsum ástæðum.
Akvæði 63. og 64. gr. um trú-
frelsi, 66. gr. um friðhelgi heimil-
is, 72. gr. um prentfrelsi og 73. gr.
um félagafrelsi hefta ýmist í engu
eða að takmörkuðu leyti vald
löggjafans. Sum mannréttinda-
ákvæði ganga skammt efni sínu
samkvæmt. Akvæði 72. gr. nær
þannig aðeins til prentfrelsis, en
eigi til tjáningarfrelsis almennt.
65. gr Jjallar fyrst og fremst um
handtöku, sem er liður i rann-
sókn refsimála, en frelsi og rétt-
aröryggi almennt nýtur þar ekki
vemdar. 66. gr vemdar ekki
einkalíf manna yfirleitt, heldur
takmarkast við ákveðna þœtti
þess."
Þessi aðvörðunarorð um-
boðsmanns Alþingis munu vænt-
anlega koma þeim á óvart, sem
lifað hafa i þeirri trú, að vart væri
að finna það réttarríki í veröld-
inni, er byggi við fullkomnari
vemd mannréttinda en það ís-
lenska. Hér á síðunni er gripið á
nokkmm þeim atriðum sem þeir
Ragnar Aðalsteinsson og Gaukur
Jörundsson minntust á hér að of-
an, auk þess sem vitnað er í
greinargerð íslands fyrir Mann-
réttindanefhd Sameinuðu þjóð-
anna (fúndargerð), Ársskýrslur
umboðsmanns Alþingis o.fl.
Verður ekki betur séð af þessari
umfjöllun en að pottur sé víða
brotinn í islenska réttarríkinu og
að áberandi skorti á upplýsingu
og ffæðslu um mannréttindamál
hér á landi, einnig innan sjálffar
löggjafarsamkundunnar.
***
íslensk löqqjöf og
alþjóöasáttmálar
Sú aðvömn umboðsmanns
Alþingis og Ragnars Aðalsteins-
sonar hæstaréttarlögmanns, að
margt vanti á að íslensk Iöggjöf
samræmist alþjóðlegum mann-
réttindasáttmálum minnir okkur á
það, að mælikvarðinn á þá mann-
réttindavemd sem íslensk löggjöf
veitir er ekki lengur íslensk
stjómarskrá, heldur alþjóðlegir
mannréttindasáttmálar, sem Is-
land hefúr undirritað og þar með
skuldbundið sig til að ffamfylgja.
Þessir sáttmálar hafa verið
unnir bæði á vettvangi Samein-
uðu þjóðanna og Evrópuráðsins.
Mannréttindayfirlýsing Sam-
einuðu þjóðanna leggur m.a. þá
skyldu á íslensk stjómvöld, að
leggja ffam greinargerð fyrir
Mannréttindanefnd Sameinuðu
þjóðanna um framkvæmd mann-
réttindamála á Islandi.
Þegar fulltrúi Islands, Baldur
Möller, þáverandi ráðuneytis-
stjóri, gerði grein fyrir ffam-
kvæmd mannréttindamála á Is-
landi fyrir Mannréttindanefnd
Sameinuðu þjóðanna í mars
1981, sagði hann m.a. samkvæmt
fúndargerð:
„Það er regla í íslenskri lög-
gjöf, að alþjóðleg Iagasetning
haji ekki lagagildi á íslandi.
Þetta á einnig við um alþjóða-
samninga sem Island er aðili að.
Ákvæði þeirra geta ekki gilt
gagnvart islenskum borgurum,
nema þau hafi verið felld inn í ís-
lensk lög. Slikir samningar eru
hins vegar að sjálfsögðu bind-
andifyrir Island gagnvart öðrum
löndum. Aukþess reyna íslenskir
dómstólar að túlka islensk lög í
samrœmi við slika sáttmála. "
Og Baldur Möller segir enn
ffemur:
„Þegar menn könnuðu lög-
gildingu sáttmálans (Mannrétt-
indayftrlýsingar Sameinuðu
þjóðanna) töldu menn að ákvæði
hans væru fullkomlega i sam-
rœmi við islensk lög, með undan-
tekningum varðandi þau ákvæði,
sem fyrirvarar voru gerðir um.
Því var ekki talið nauðsynlegt að
grípa til sérstakrar löggjafar til
þess að veita sáttmálanum laga-
legt gildi."
Þessar yfirlýsingar Baldurs
Möllers íyrir Mannréttindanefnd
Sameinuðu þjóðanna stangast í
veigamiklum átriðum á við þau
sjónarmið sem umboðsmaður Al-
þingis hefur sett ffam, og sem
Ragnar Aðalsteinsson ítrekaði í
erindi sínu á vegum Rauða kross-
ins. Enda hefúr komið til dóms-
fellinga hér á landi, þar sem ís-
lerisk lög sem stangast á við al-
þjóðlegar mannréttindaskuld-
bindingar Islendinga, hafa verið
látin ráða. Bendir Ragnar Aðal-
steinsson á slík dæmi i grein sinni
„Alþjóðlegir mannréttindasátt-
málar og íslenskur landsréttur" í
Tímariti lögffæðinga 1. hefti
1990, þar sem m.a. er tekið dæmi
af hæstaréttardómi nr. 1290 ffá
1987, þar sem veijandi málsins
taldi dómara í undirrétti ekki hafa
verið hlutlausan, þar sem hann
hafi gegnt hlutverki Iögreglu-
stjóra og dómara í senn, en slíkt
stríði m. a. gegn ákvæðum Mann-
réttmdasáttmála Evrópu.
I úrskurði Hæstaréttar er ekki
fallist á þessa röksemd á þeirri
forsendu að landslög séu alþjóða-
lögum æðri, þar sem þeim ber
ekki saman.
Þessu máli var sem kunnugt
er skotið til Mannréttindanefndar
Evrópu í ffamhaldi úrskurðar
Hæstaréttar, og komst Mannrétt-
indanefhdin að þeirri niðurstöðu,
að samkvæmt ákvæðum Mann-
réttindasáttmálans um óhlut-
drægni dómstóla væri dómari, er
gegndi bæði lögreglu- og dóm-
arastörfúm, vanhæfúr um að gæta
óhlutdrægni í starfi.
I framhaldi þessa gerði ís-
lenska ákæruvaldið sátt við
ákærða, Jón Kristinsson. Síðan
voru sett lög um aðskilnað um-
boðsvalds og dómsvalds á ís-
landi, sem taka eiga gildi 1992.
Lagasetning þessi reyndist nauð-
synleg til að firra ísland hneisu á
alþjóðavettvangi og samræma ís-
lenska löggjöf alþjóðlegum
skuldbindingum.
I millitíðinni hefúr það hins
vegar gerst, að felldir hafa verið
dómar í hæstarétti, þar sem breytt
hefur verið frá fyrri reglu, að ís-
lensk lagasetning hafi forgang
ffam yfir alþjóðlegar skuldbind-
ingar Islands.
Það gerðist í hæstaréttardómi
frá 9. janúar 1990, þar sem sýslu-
maður Ámessýslu og fulltrúi
hans er kváðu upp tiltekinn hér-
aðsdóm, eru taldir hafa átt að
víkja sæti í dómsmáli á gmnd-
velli ákvæða Mannréttindasátt-
mála Evrópu, þótt hann bijóti í
bága við gildandi íslensk lög.
Um þessa niðurstöðu segir
Ragnar Aðalsteinsson í grein
sinni:
„Afþessari greiningu á dómi
Hæstaréttar verður aðeins ein
ályktun dregin, og hún er sú, að
ákvæði alþjóðlegra mannrétt-
indasamninga, sem ísland hefur
fullgilt, séu nú hluti landsréttar
og ákvæði landslaga sem eru
ósamþýðanleg mannréttinda-
ákvæðum slíkra samninga, verði
að vikja. Islenskum dómstólum sé
þvi skylt að beita reglum slíkra
samninga sem gildandi lands-
réttur væri, og veita þeim for-
gang, þegar þær rekast á ósam-
þýðanleg ákvœði landsréttar."
í ffamhaldi þessa segir Ragn-
ar svo:
„Ef dómurinn hefði afneitað
þeirri túlkun, sem fram kom hjá
Mannréttindanefndinni og ríkis-
stjómin féllst á með sáttinni við
Jón Kristinsson, þá hefði Island
hlotið fordæmingu þjóðasamfé-
lagsins, a.m.k. hins evrópska
hluta þess. Undan þessari for-
dæmingu varð ekki komist nema
með þvi að láta dualismann lönd
og leið á sviði alþjóðlegra mann-
réttindasamninga og fallast á
...að rétt sé að beita reglum al-
þjóðasamninganna um vemd
mannréttinda sem landsréttur
væri, þannig að þjóðréttarreglur
hafi forgang ef þeim lýstur sam-
an við ósamþýðanlegar reglur
landsréttar."
***
Upplýsingaskylda
stjórnvalda
Ein mikilvægasta forsenda
fyrir tryggingu á ffamkvæmd
mannréttindaákvæða felst i því
að almenningur sé vel upplýstur
um mannréttindaákvæði og þau
réttindi og þær kvaðir sem þeim
fylgja.
I inngangi Mannréttindayfir-
lýsingar Sameinuðu þjóðanna er
lögð áhersla á þetta og sagt að
einstaklingar og yfirvöld eigi
jafnan að hafa yfirlýsinguna í
huga og kappkosta með ffæðslu
og uppeldi að efla virðingu fyrir
mannréttindum. Þegar skýrsla ís-
lands var lögð fyrir Mannrétt-
indanefnd S.Þ. lögðu allir nefhd-
armenn áherslu á þetta atriði i
umfjöllun sinni um íslensku
skýrsluna. Var fúlltrúi stjóm-
valda, Baldur Möller ráðuneytis-
stjóri, m.a. spurður hvort Mann-
réttindasáttmáli S.Þ. hefði verið
þýddur á íslensku og honum
drcift, hvemig honum hefði verið
komið á ffamfæri og í hversu
mörgum eintökum. Hvort al-
menningur vissi um aðild íslands
að sáttmálanum og viðaukum
hans og þeim möguleika að kæra
meint mannréttindabrot til Mann-
réttindanefndarinnar og hvort
skýrsla Islands til nefndarinnar
yrði birt á íslensku eða því komið
á framfæri að hún hefði verið
lögð ffam.
Svar Baldurs Möllers var á
þessa leið samkvæmt fúndargerð:
„ Mannréttindasáttmálinn
hefur verið gefinn út i Lögbirt-
ingablaðinu á íslensku og ensku
og þannig tiltækur lögmönnum
og öðrum lesendum.
Það er hins vegar mjög ólík-
legt, að almenningur muni sýna
alþjóðlegum réttarstofnunum
mikinn áhuga, jafnvel þótt þær
fengju umræðu í dagblöðum, sem
einnig er mjög ólíklegt að gerist
á meðan ekki er um neina
árekstra að ræða á þessu sviði.
Þannig sé mjög ólíklegt að
skýrsla Islands til Mannréttinda-
nefndarinnar verði birt opinber-
lega, því áhugi almennings á
slíkri frœðilegri umræðu sem þar
sé að jinna væri raunverulega
enginn."
Ekki verður séð að íslensk
stjómvöld hafi á þessum tíma
(október 1982) haft mikla tiltrú á
áhuga íslendinga á mannréttinda-
málum né nauðsyn þess að halda
uppi vakandi umræðu og ffæðslu
um þau mál.
I erindi sínu á vegum Rauða
krossins gerði Ragnar Aðal-
steinsson þetta að umtalsefni, og
sagði að textar þeirra mannrétt-
indasáttmála, sem ísland hefúr
gerst aðili að, væm hvergi til að-
gengilegir fyrir almenning, og þá
væri ekki einu sinni að finna i því
lagasafhi sem nú er notað. Ekki
væri því tryggt að íslenskir lög-
menn hefðu sáttmála þessa við
höndina, hvað þá almennir borg-
arar. Tók Ragnar síðan dæmi af
ffændum okkar í Færeyjum, sem
hefðu meira að segja gert sérstakt
kver um þessi mál sem notað
væri til kennslu í færeyskum
grunnskólum.
Á ráðstefnunni kom einnig
ffam að Rauði krossinn er nú að
vinna að útgáfú Genfarsáttmál-
anna um vemd fanga og al-
mennra borgara á stríðstímum á
íslensku, en þeir hafa ekki verið
gefnir út áður, þótt íslenska ríkis-
stjómin hafi fúllgilt þá árið 1965.
Er augljóst að brýn þörf er á
því, að samningar þessir verði
allir gefhir út í sérstöku aðgengi-
legu kveri með inngangi eða við-
auka er skýri þýðingu þeirra fyrir
almenning og þá möguleika sem í
þeim felast fyrir einstaklinga að
skjóta meintum mannréttinda-
brotum til alþjóðlegra mannrétt-
indastofnana.
*♦*
Læknalög í and-
stööu viö mann-
réttindasáttmála
Sem dæmi um íslensk réttar-
ákvæði sem stangast á við alþjóð-
legar skuldbindingar Islands í
mannréttindamálum má nefna
viðbót við læknalög, sem Alþingi
samþykkti 1989, löngu eftir að
Alþingi hafði staðfest aðild ís-
Iands að Mannréttindasáttmála
Evrópu.
I Ársskýrslu Umboðsmanns
Alþingis ffá 1989 er greint ffá þvi
12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ - Föstudagur 17. maí 1991