Þjóðviljinn - 09.08.1991, Blaðsíða 9

Síðasti
meistari
deyjandi
tungu
Fyrir skömmu lést Isaac Bashevis Singer. Hann var 87
ára að aldri. Hann fékk Nóbelsverðlun í bókmenntum árið
1978. Þau vöktu athygli ekki aðeins á sérstæðum og frjóum
sögumanni, sem Singer var svo sannarlega, heldur og á
þeirn heimi sem hann skrifaði um og því tungumáli sem
hann notaði. Hvorutveggja stóðu höllum fæti í tilverunni,
tilheyrðu veröld semn var.
Isaac Bashevis Singer: a loshon fun golus....
Veröld sem var
Heimur austurevrópskra
Gyðinga sem Singer lýsir í
ótal sögum, heimur ríkur af
undarlegum þversögnum trúar
og veraldarhyggju, skynsemi-
dýrkunar og hjátrúar, heilag-
leika og svika, hann var alla
okkar öld á hröðum flótta
undan þeim valtara nútímans
sem vill gera alla eins. En
þessum heimi var svo greitt
banahögg í gyðingamorðum
Hitlers sem blátt áfram gerðu
út af við það fólk sem hann
byggði.
Gyðingar héldu samt
áfram að vera til; og vettvang-
ur sagna Singers _ fluttist til
Ameríku eða þá Israels, þar
sem tilvistarvandi hans fólks
fékk á sig nýjan brag. Dæmi
eru um að Singer hafi sagt
tvær náskyldar sögur, eina
sem gerist „í gamla landinu",
í Póllandi, og aðra í Banda-
ríkjunum. Nefna má söguna
um manninn sem elskar þrjár
konur, sem hver um sig höfðar
til einhvers þáttar i honum,
hann reynir að halda í þær all-
ar en verður að lokum að láta
sig hverfa með einum hætti
eða öðrum, hann getur ekki
leyst þennan hnút. Um þetta
er „pólska“ sagan um Töfra-
manninn frá Ljúblín og „am-
eríska“ sagan um „Óvinina“,
sem kom hingað á kvikmynd.
Tungan
sem var
En þótt gyðinglegur rit-
höfundur ætti sér söguefni
jafnt í veröld sem var og þeim
veruleika sem við tók eftir
Hörmungarnar miklu, þá var
tungumálið sem Singer skrif-
aði á, jiddíska, dæmt til að
fylgja í gröfina þeim sem það
helst notuðu, gyðingum Aust-
ur-Evrópu, þeim sex miljón-
um sem fórust í útrýmingar-
búðum. Að sönnu hefur til
skamms tíma verið margt
manna bæði í Rússlandi og
Bandaríkjunum sem mælti á
jiddísku. En smám saman hafa
nýjar kynslóðir gefið þetta
mál upp á bátinn. Það var
reynt að fýta fyrir því með því
að loka blöðum og tímaritum
á jiddísku í Sovétríkjum Stal-
íns. En bæði þar og í Banda-
ríkjunum hefur það mestu ráð-
ið, þegar allt kemur til alls, að
jiddískan naut ekki virðingar
meðal menntaðra gyðinga,
þeim fannst hún óþarfa baggi
og til trafala í samskiptum við
umhverfið. Og í Israel var sú
stefna tekin snemma að end-
urvekja til daglegs lífs mál
ritninganna, hebresku - mjög
stór hluti innflytjanda til Pal-
estínu og síðar Isaraelsríkis
voru mæltir á jiddísku, en þeir
voru mjög hvattir til að leggja
málið niður.
Singer segir sjálfur, að jid-
díska sé eina málið í heimin-
um sem öngvir valdhafar hafl
talað. Og það er rétt. Eins þótt
það kæmi víst fyrir að ráð-
herrar Verkamannaflokks
ísraels gripu til jiddisku þegar
þeim varð heitt í hamsi innan
luktra dyra; þeir réðu betur
við að láta tilfinningar í ljós á
því máli en hebresku.
I mikilli bók um Ger-
mönsk tungumál eftir Claus-
Juergen Hutterer er talið að
þeir sem eiga jiddísku að
móðurmáli ^éu um tvær milj-
ónir. Þetta var árið 1975. Síð-
an hefur þessu fólki fækkað
jafnt og þétt, vegna þess að
flest var það komið til ára
sinna, nýjir koma ekki í stað-
inn. Isaac Bashevis Singer var
víst síðasti merki höfundurinn
sem á þessa tungu ritaði bæk-
ur.
Þýska og
hebreska
Fjallað er um jiddísku i
bók um germönsk tungumál.
Það er einmitt ein af skrýtnum
glettum sögunnar, að jiddísk-
an er að stofni til þýsk mál-
lýska sem Gyðingar tóku með
sér á miðöldum þegar þeir
voru smám saman að færa sig
um set, austur til Póllands og
Úkraínu. Við skulum taka
dæmi úr texta eftir Singer
sjálfan til að minna á það
hvernig þetta tungumál lítur
út. I Nóbelsræðu í Stokkhólmi
1978 sagði hann þessi orð á
jiddisku: Verðlaunin:
„is ojkh an anerkenung fun
jiddish - a loshjon fun golus,
ohn a land, ohn grenitzen,
nisht gshtitzt fun kein shum
melukhokh"
Sem þýðir að Nóbelsverð-
launin „eru einnig viðurkenn-
ing fyrir jiddískuna, tungumál
útlegðarinnar, án lands, án
landamæra, sem nýtur ekki
stuðnings neinna stjórn-
valda“.
Líkindin við þýsku eru
augljós, sem og annað ein-
kenni jíddískunnar: Hún tekur
til sín orð héðan og þaðan.
Náttúrlega nokkuð úr hebr-
esku - „golus“ er hið hebr-
eska „galút“, útlegð, svo
dæmi sé nefnt, orðið sem not-
að er yfir stjórnvöld á rót að
rekja til hebreska orðsins
„melekh“, konungur. Beyg-
ingarendingar eru flestar ger-
manskar („froj“ kona, „froj-
en“ konur, „hojz“ hús, fleir-
tala „hajzer"). En orð hebr-
eskrar ættar geta tekið á sig
fornar semítískar endingar:
„Haver“, félagi, fleirtala „ha-
verim“.
Hrói höttur
tungumálanna
En auk þessara tveggja
uppsprettulinda orðaforða í
jiddísku, tók málið til sín úr
þeim málum sem það lenti í
nábýli við á hverjum tíma.
Eins og Singer sjálfur sagði :
Jiddískan er Hrói höttur
tungumálanna, hún tekur frá
þeim ríku og gefur þeim fá-
tæku. Þar er að finna mikið af
otðum úr slavenskum málum
og bera þau kannski vitni
miður velviljuðum samskipt-
um: „paskúdnik“, sem þýðir
fúlmenni, drullusokkur,
kemur úr pólsku og úkra-
insku. í Bandaríkjunum (New
York var um tíma helsta mið-
stöð jiddískunnar í veröld-
inni) komu svo inn ný orð eins
og fara gerir og sum spaugi-
leg. Eins og til dæmis „opst-
ersikeh" sem þýðir „konan
sem býr uppi“ (upstairs).
Af þessu verða mörg ævin-
týri. Það er ekki sist gaman að
fylgjast með þvi hvernig orð
verða sér úti um merkingar.
Tökum dæmi af „pisher". Það
þýðir fyrst sá sem pissar und-
ir. En þar að auki er það haft
um ungan mann og óreyndan,
græningja, eða þá um ómerk-
ing og dusilmenni.
Þriðja tungumál
hvers og eins
Gyðingar voru alltaf bóka-
þjóð, en lengst af stunduðu
þeir einkum bókvísi á hebr-
esku, máli synagógunnar. Jid-
dísku notuðu þeir sín í milli -
og í þriðja lagi notuðu þeir
mál þjóðarinnar sem þeir áttu
í sambýli við. Jiddískan, með
sínum sérstæðu, „syngjandi"
áherslum, með þeim sið að
svara spurningu með spurn-
ingu (og var svarið fólgið í
hreim seinni setningar) setti
þó mjög svip á málfar flestra
Gyðinga þegar þeir töluðu
rússnesku eða pólsku. Eða
eins og einn ágætur höfundur
sagði: Ég tala tíu tungumál og
öll á jiddísku. Þessi áleitni
syngjandi hreimur, með
óvæntum slettum úr jiddísku
var eitt af því sem reyndist
málinu skeinuhætt. Þegar
Gyðingar fóru að rétta úr
kútnum og vildu vera menn
með mönnum og tala þýsku
eða rússnesku helst betur en
þeir sem áttu þær tungur að
móðurmáli, þá
efldist sú hneigð, sem fyrr
var getið, að losa sjálfan sig
og allavega börn sín, við
þennan aukabagga. Þetta
„sláng“. Þetta „götumál“.
Hitt er svo annað mál, að
alltaf hafa þeir Gyðingar ver-
ið margir sem finnst að án jid-
dísku væru þeir ekki þeir
sjálfir. Skrýtla er sögð frá Tel
Aviv: Kona í strætisvagni er
að skamma son sinn fyrir að
tala hebresku og segir: Talaðu
jiddísku strákur! Maður sem á
heyrir spyr: Hvað er þetta
kona, hvers vegna má dreng-
urinn ekki tala hebresku? Eg
vil ekki, segir móðirin, að
hann gleymi því að hann er
Gyðingur!
Sem talar mál útlegðarinn-
ar. Og kemur aldrei heim -
frekar en persónur í svo mörg-
um sögum Isaacs Bashevis
Singers.
Gamalt ritmál
Jiddíska varð ritmál strax
á tólftu öld. Þótt málið sé ger-
manskt er það skrifað með
hebresku letri, frá hægri til
vinstri. Blómaskeið þess varð
með svokallaðri upplýsingu,
Haskalah, meðal Gyðinga á
nítjándu öld. Þá fóru menn að
þoka sér út úr mjög lokuðum
heimi synagógunnar og shtetl,
gyðingaþorpsins, leituðu
frétta af veraldlegum bók-
menntum og eignuðust sínar
eigin. Helstu höfundar þess
tíma voru Mendele Mojkher-
Sforim (Mendele sem ber með
sér bækur) sem uppi var 1836-
1917, Jitsok Leib Perets
(1851- 1915) og Sholem Al-
eikhem (1859- 1916). Það var
hann sem samdi sögurnar um
Tevje mjólkurpóst sem löngu
síðar urðu uppistaða í vinsæl-
um söngleik, Fiðlarinn á þak-
inu.
Þú nýtuf þess
guð að ég næ
ekki til þín!
ísaac Bashevis Singer var af
rabbíum kominn og fjölskylda
hans vildi helst að hann fylgdi
í sömu slóð. En bókmenntirn-
ar urðu honum sterkar freist-
ing; hann hóf rithöfundaferil
sinn 1935 með skáldsögunni
„Satan í Gorej“— sem fjallar
um falsspámanninn Sabbatía
Zeví, sem upp reis meðal
hrjáðra Gyðinga á 17. öld.
Skömmu síðar flutti hann til
Bandaríkjanna og þar birtust
flestar sögur hans fyrst sem
framhaldsögur í jiddísku
blaði, „Forverts". Frægð utan
hins jiddíska heims öðlaðist
hann ekki fyrr en upp úr 1950
með ættarsögunni um Moskat-
fjölskylduna, sem þýdd var á
ensku. Hann var maður gáfað-
ur og úrræðagóður, hann van-
treysti skynseminni („kjarni
bókmennta er stríð milli skyn-
semi og tilfinninga“ sagði
hann), hann var óþreytandií
glímu sinni við ófyrirsjáan-
leik mannlegrar hegðunar:
„sérhver manneskja, jafnvel
fábjáninn, er miljónamæring-
ur í tilfinningum“. segir hann
á einum stað. Hann trúði á
guð á sinn hátt en skildi vel þá
helga menn úr liði Hassída
sem áttu það til að steita hnefa
að Drottni allsherjar og segja
sem svo: Þú ættir að skamm-
ast þín að fara svona með þitt
fólk! Þú ert sífellt kavartandi
yfir syndum mannanna, en þú
ættir helst að vera undrandi á
því hve margt gott leynist
með þeim, þrátt fyrir alla þá
ógæfu sem þú sendir þeim....
Föstudagur 9. ágúst 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 9