Dagblaðið Vísir - DV - 06.01.1999, Blaðsíða 15

MIÐVIKUDAGUR 6. JANÚAR 1999
15
Skáldskapur -
lögmál og frelsi
Atriði úr Dómsdegi, sjónvarpsleikriti Sjónvarps á jóladag. - „Var Einar
Ben. t.d. það höktandi og slefandi gamalmenni sem Egill hugsar sér eða
hélt hann meiru af fornri reisn sinni?“ spyr greinarhöfundur.
Um áramót erum við
venju fremur næm á
það að við lifum í tím-
anum og þar með sög-
unni. Af því leiðir m.a.
að við reynum að draga
lærdóma af fortíðinni,
sættast við nútíðina og
spá fyrir um hið
ókomna. í glímu okkar
við framtíðina eigum
við sjálfsagt flest okkar
eigin spásagnaraðferð-
ir. í átökum við nútíð-
ina getum við beitt sál-
arfræðinni. Um fortíð-
ina fáumst við hins
vegar með aðferðum
sagnfræðinnar eða
skáldskaparins.
Dómsdagur Egils
Helsti munur á sagnfræði og
sögulegum skáldverkum er sá að
sagnfræðin fjallar um hið sérstaka
en skáldskapurinn um hið al-
menna. Sagnfræðingar fjalla því
oftast um atvik eða aðstæður sem
ríktu á ákveðnum stað á ákveðn-
um tíma. Skáldin glima á hinn
bóginn við það sem gæti hafa
gerst. I þessu felst að fræðingur-
inn er bundinn af því sem „sann-
ara reynist" um hið liðna. Þegar
skáld freista þess að endurskapa
eða sviðsetja sögxma eru hendur
þeirra hins vega óbundnar. Verk
þeirra eru aðeins háð því að þau
byggi á sameiginlegri reynslu
fólks í þeim mæli að þau skiljist.
Það er einhvers
staðar hér sem eitt
af jólaleikritum rík-
issjónvarpsins, þ.e.
Dómsdagur Egils
Eðvarðssonar, kem-
nr inn í myndina. í
því verki fléttast í
raun saman tvö
„drömu“ úr fortíð-
inni. Ugglaust hef-
ur mörgum öðrum
en mér leikið hugur
á að vita hvað var
verið að „fela“ suð-
ur í Herdísarvík á
sínum tíma. Var
Einar Ben. t.d. það
höktandi og slef-
andi gamalmenni
sem Egill hugsar
sér eða hélt hann meiru af fornri
reisn sinni? Færri hafa sjálfsagt
glímt við atburðina norður á Sval-
barði 1892-3 sem þó eru alirar at-
hygli verðir.
Þar spyr Egill ekki hvað gerðist
heldur beitir skáldaleyfi og spyr:
Hvað gæti hafa gerst?
Svar hans gengur út frá árekstri
tveggja vinnuhjúa við húsbónda-
valdið, skinhelgi
hinnar geistlegu
stéttar og réttvís-
ina. Inn í atburða-
rásina fléttast
folskvalausar til-
fmningar, öfund,
niðurlæging, ör-
vænting og spill-
ing. Verkið flallar
því um mannleg
kjör og reynslu
eins og háttur er í
góðum skáldskap og til þess hefur
höfundurinn fúllt frelsi. Það eru
ekki til nein „skáldskaparlögmál"
sem binda hendur hans varðandi
inntak. „Skáldskaparlögmálin",
séu þau til, fjalla nefnilega öll um
form. Tilvísun til þeirra réttlætir
því heldur ekki á neinn hátt að
endaskipti séu höfð á vel þekktri
atburðarás úr fortíðinni án þess að
fleiri atriðum sé breytt.
Einföld siðalögmál
Skáldinu er frjálst að með-
höndla efnivið sinn að mun meiri
vild en sagnfræðingnum. Lista-
maðurinn er þó ekki alfrjáls. Þar
er þó ekki við einhver „skáldskap-
arlögmál" að sakast heldur einfold
siðalögmál. Það hlýtur t.d. að orka
tvímælis að bylta minningu fólks
sem lést fyrir aðeins fjórum ára-
tugum til þess eins að ævi þess
verði safaríkari uppistaða í lista-
verk. Með því er hætt við að per-
sónulegum tilfinningum allt of
margra sé misboðið og það er ein-
faldlega ósiðlegt.
Verði mönnum slíkt á ber þeim
að biðjast afsökunar. Vilji höfund-
ar nota þekkt atvik sem kveikju að
listaverki verða þeir oftast að af-
tengja þau veruleikanum með því
að láta þau gerast á óræðum stað
og óræðum tíma. Með því móti
verða atvikin líka allajafna þén-
legri tæki til að nálgast hið
sammannlega - viðfangsefni
skáldskaparins.
Hjalti Hugason
Kjallarinn
Hjalti Hugason
prófessor
„ Vilji höfundar nota þekkt atvik
sem kveikju aö listaverki veröa
þeir oftast aö aftengja þau veru-
leikanum meö því aö láta þau
gerast á óræöum staö og óræö-
um tíma.u
í ökkla eða eyra
Ég las það í Morgunblaðinu, að
á útvarpsstöðinni Bylgjunni hefðu
skillitlir menn verið að reyna að
drepa niður bókmenntir með því
að dæma skáldsögur síðasta árs án
þess að lesa þær. Þeir höfðu ein-
ungis lesið fyrstu og síðustu máls-
grein bókanna sem þeir töluðu um
og þóttust meta þær eftir upplýs-
ingum sem þannig höfðu fengist.
Málsgreinarnar höfðu þeir skrifað
upp í bókabúð.
Atvikið er skemmtilega afhjúp-
andi fyrir stöðuna í íslenskri menn-
ingarumræðu um þessi jól. Þar eru
menn oftast annað hvort sokknir
upp að eyrum í eigin
visku og gersamlega
óskiljanlegir eða þá
að þeir eru að leika
sér á ökkladjúpum
grynningum eins og
litil böm.
Ritdómar
Fáeinir ritdómar-
ar vinna starf sitt
alltaf heiðarlega og
leggja sig fram um
að lesandinn fái góð-
ar og gagnlegar upp-
lýsingar. Hins vegar ber nokkuð á
atvinnusjúkdómum í þessu fagi.
Ef ritdómarinn er ungur og ætlar
sér stóran hlut getur farið mikið
pláss í að sýna þekkingu og/eða
dómhörku. Menn komast jafnvel
aldrei að því efni sem lesandinn
bjóst við að fjallað yrði um - það
þarf að nefna svo margt „gáfulegt"
í leiðinni.
Nýliðar í faginu og þeir sem
eldri eru hafa löngum átt það sam-
eiginlegt að ragla saman harðri,
málefnalegri gagnrýni og leiðin-
legum dónaskap. En það er of víð-
tækt vandamál í íslenskri menn-
ingarumræðu til þess að það verði
tekið upp hér. Sé ritdómurinn
gamall í hettunni er dómurinn oft
sneisafullur af flatneskjulegri
speki um að ekkert sé nýtt undir
sólinni en það er löngu hætt að
koma nokkrum á óvart.
í sumar og haust fór fram nokk-
ur umræða um
stöðu og hlutverk
lista- og bókmennta-
gagnrýni á íslandi.
Allir vora sammála
um að hún þyrfti að
komast á hærra
plan. Enginn vill
frasa og klisjur,
stjörnur og haus-
kúpur en ég held að
énginn vilji heldur
að ritdómar breytist
í samanlamdar bók-
menntafræðiritgerð-
ir sem hvorki lýsa
bókmenntaverkinu
né meta það.
Stórviðburðir
augnabliksins
Það rignir yfir
okkur fregnum af stanslausum
stórviðburðum og baráttan um
athygli fer harðnandi. Þetta era
erfiðir tímar fyrir fólk sem er
mikið á lofti en hefur af litlum
manni að má. Sé þetta fólk jafn-
framt hatursmenn bókmennta
getur það kannski náð örlítiili at-
hygli með þvi að setja saman út-
varpsþætti um að það hafi ekki
lesið neitt. Það segir vissulega
sína sögu. í fjölmiðlunum okkar er
mikill munur á Jóni og séra Jóni.
Umræðan um bók-
menntir er gjarnan í
skötulíki, bundin við
Þorláksmessu, en það
er snobbað fyrir stjórn-
málamönnum og fjár-
málamönnum. Á þeim
er gjaman tekið með
silkihönskum og þess
gætt að spyrja ekki
óþægilegra spuminga.
Af þvi gæti maður auð-
vitað dregið þá ályktun
að fjölmiðlafólk
dreymi frekar um að
verða rikt og voldugt
en að skrifa sögur, ljóð
eða fræðibækur en það
er ef til vill of stór
ályktun. Fjölmiðlarnir
mótast af sínum kaup-
endum.
Bókmenntaleikur amlóðanna á
Bylgjunni sýnir okkur að dag-
skrárstjórn þess fjölmiðils telur að
íslenskar bókmenntir tengist ekki
auði og völdum samfélagsins, séu
þess vegna einskis virði og al-
menningi finnist ekki ástæða til
að ræða þær. Hins vegar væri það
skemmtilegri framkoma hjá þeim
Bylgjumönnum að segja það kurt-
eisislega frekar en siga hundum á
rithöfunda.
Kristján Jóhann Jónsson
„Bókmenntaleikur amlóöanna á
Bylgjunni sýnir okkur aö dagskrár-
stjórn þess fjölmiöils telur aö ís-
lenskar bókmenntir tengist ekki
auði og völdum samfélagsins, séu
þess vegna einskis viröi og al-
menningi fínnist ekki ástæöa til
að ræöa þær.u
Kjallarinn
Kristján Jóhann
Jónsson
rithöfundur
Með og
á móti
Er rétt að Osta- og smjör-
salan dreifi sjálf smjör og
osti til verslana?
Óskar Gunnarsson,
forstjórí Osta- og
smjörsölunnar.
Skipulags-
atriði
„Bónus er ekki eina fyrirtæk-
ið sem er í viðskiptum við okkur.
Það er alveg útilokað mál að það
gengi upp ef
allir viðskipta-
vinir okkar
óskuðu eftir
því að senda
bíla hérna upp
eftir og sækja
vörurnar sjálf-
ir. Það háttar
einfaldlega svo
til hjá okkur
að við getum
ekki tekið við
einstökum viðskiptavinum og
selt þeim undir húsvegg hjá okk-
ur. Þetta er regla sem verður að
fara eftir. Við getum ekki selt
einum með þessum hætti en
hafnaö öðrum.
Það má því segja að þetta sé
skipulagslegt atriði því við get-
um ekki tekiö á móti tugum bíla.
Svoleiöis vinnubrögð tíðkast
hvergi. Við viljum fá aö keyra
vörumar út sjálfir en það hefur
aldrei verið tekið illa á því að af-
greiða Bónus á einn stað.
Einnig má nefna að við erum
að láta skoða, ásamt fleiri stór-
um fyrirtækjum, stofnun ein-
hvers konar dreifingarmiðstöðv-
ar og meðan sú skoðun er i gangi
breytum- við ekki dreifingarað-
ferðum okkar.“
Óskiljanleg
afstaða
„Við viljum bara hafa sömu
hætti á við dreifingu þessara
vara og tíðkast við dreifingu á al-
mennum mat-
vöram til okk-
ar verslana,
annaðhvort
eru vörumar
sendar á einn
stað eða við
sækjum þær
sjálfir. Við
náum meiri
hagkvæmni í
dreifingu með
þvi að einn bíll
sækir pantanir sem fylla hann
allan. í dag er bílinn að fara á
tuttugu og fimm staði. Með því
að fylla bilinn sjálfir getum við
aukið vinnuhagræði og boöið
ferskari vörar vegna þess að
verslanir okkar geta pantað dag-
lega af lagernum okkar í stað
þess að panta tvisvar eða þrisvar
í viku frá Osta- og smjörsölunni.
í framtíðinni myndi þessi dreif-
ingaraðferð þýða lægra vöruverð.
Osta- og smjörsalan ber nú kostn-
aðinn af því að dreifa vörunum í
verslanir okkar og það eina sem
við erum að fara fram á er að við
fáum greitt fyrir að dreifa sjálfir í
okkar verslanir eins og við höfum
samið um við aðra heildsala.
Það að Osta- og smjörsalan vilji
ekki taka þátt í hagræðingu mat-
vörudreifingar á íslandi er alveg
óskiljanlegt. Maður hlýtur að
spyrja samkeppnisyfirvöld hvort
eðlilegt sé að einokunarfyrirtæki
eins og Osta- og smjörsalan geti
hindrað eðlilega þróun í dreifingu
matvara á islandi." -GLM
Jón Ásgeir Jóhann-
esson, forstjóri
Baugs.
Kjallarahöfundar
Athygli kjallarahöfunda er
vakin á því að ekki er tekið við
greinum í blaðið nema þær ber-
ist á stafrænu formi, þ.e. á tölvu-
diski eða á Netinu.
Netfang ritstjórnar er:
dvritst@centrum.is