Dagblaðið Vísir - DV - 29.11.2000, Blaðsíða 12

12
Menning
Æskumynd úr orðum
t
Æskumynd listamannsins
eftir James Joyce, sem nú er
komin út í íslenskri þýðingu
Sigurðar A. Magnússonar, er
ekki einungis einhver stór-
brotnasta æskulýsing heims-
bókmenntanna; hún er kannski
fyrst og fremst sjálfsmynd lista-
manns. Mótun sjálfsins í tungu-
málinu er rauði þráðurinn í
lífshlaupi aðalpersónunnar Stephens Dedalusar.
Heimur hans er fullur af orðum sem hann bragð-
ar á, hrífst af og beitir jafnt í ástum og stríði. Mál-
heimur sögunnar er stórbrotinn og margflókinn,
og það er helsti kostur þýðingar Sigurðar að hún
gefur manni tilflnningu fyrir þeim þéttleika og
áþreifanleika orðanna sem einkennir texta Joyce.
Einn gildasti þátturinn í þessum málheimi er
kreddur kaþólskunnar en stríð Dedalusar við ka-
þólskt uppeldi sitt er, eins og bent er á í ágætum
formála þýðanda, einn af burðarásum verksins.
Þess vegna er þeim mun bagalegra og raunar al-
veg óskOjanlegt að ahar latínuglósur og jafnvel
langar tilvitnanir séu látnar óþýddar. Þetta rýrir
gildi þýðingarinnar fyrir svo td alla íslenska les-
endur hennar og er aldeOis óþarfur gaOi á annars
frábæru verki.
Bókmenntir
Ef kaþólska kirkjan er annar meginandstæðing-
urinn í tOvistarglímu Stephens er óhætt að kaUa
fóðurland hans, hið marghrjáða írland, hinn. Um-
rót og ólíkar skoðanir á framtíð landsins og fram-
ferði stjómenda þess eru aUt í kringum hann í
æsku og þegar líður á efri unglingsár verða ólík-
ar raddir um þjóðerni og þjóðarstolt áleitnari og
háværari. Jaðarstaða hans, sem fátæklings innan
um betriborgarabörn í bestu skólum írlands og
sem íra í enska heimsveldinu og tungumálinu,
gefur honum sjónarhorn á umhverfi sitt sem er
James Joyce: Æskumynd listamanns-
ins. Þýöandi: Siguröur A. Magnússon. Mál og menning
2000.
James Joyce eftir Jacques Emile Blanche.
skarpt, en líka þjakað af minnimátt-
arkennd og óvissu.
Æskumynd listamannsins hefur,
líkt og önnur verk Joyce, reynst
fræðimönnum óþrjótandi upp-
spretta vangaveltna og túlkana. Hún
hefur fyrir löngu öðlast sess sem
höfuðverk í þróun módernisma og
vitundar um nútímann. Nú á tímum
efasemda um þjóðernisskilgreining-
ar og sjálfsmyndir er áherslan að
færast yfir á þetta erfíða samband
Stephens við fóðurland sitt. Sjálfs-
mynd listamannsins er þannig
einnig miðlæg í skoðun nýlendu-
stefnu og kúgunar innan Evrópu.
Þetta sýnir hversu margbrotinn
texti Joyce er. Hinn ungi Stephen
reynir að móta sér sjálfsmynd - sem
kaþólikki, íri, trúleysingi, heims-
borgari, skáld, karlmaður og kyn-
vera. Á öllum þessum sviðum er
baráttan hatrömm og háskaleg og
ekki útséð um það í bókarlok hvort
eða hvernig hann kemst i gegnum
hana. Æskumynd listamannsins er
mögnuð lesning í íslenskri gerð
sinni, þótt latinan flækist fyrir,
óumdeilanlega hápunkturinn í sögu
einhvers lífseigasta skáldskapar-
forms okkar tíma - þroskasögunnar.
Jón Yngvl Jóhannsson
Enginn dans á rósum
Fingurkossar frá Iðunni
eftir Hallfríði Ingimundar-
dóttur er saga unglings-
stelpu sem kynnist sorg-
inni við fráfall móður sinn-
ar. Sagan er sögð í fyrstu
persónu og það er Iðunn
sem talar. Þetta frásagnar-
form er vandmeðfarið, sér-
staklega þegar um slík
innri átök er að ræða eins
og hjá söguhetjunni, en
höfundur ræður vel við það.
Við fylgjumst með Iðunni í nokkrar við-
burðaríkar vikur undir lok skólaársins hennar
í 10. bekk. Hún hefur ekki jafnað sig eftir frá-
fall móðurinnar og raunar ekki pabbi hennar
heldur þó að hann sé kominn með „kærustu"
upp á arminn.
Iðunn uppgötvar smám saman að það eiga
fleiri erfitt en hún. Robbi vinur hennar hefur
t.d. ekki átt sjö dagana sæla og þvi síður
Magga vinkona hennar. Að þessu leyti er sag-
an nokkuð dæmigerð þroskasaga unglings sem
er að uppgötva að lífið er enginn dans á rósum.
Stóru vandamálin í sögunni eru sorg, heim-
ilisofbeldi og kynferðisleg misnotkun. Höfund-
ur skrifar af kunnáttu um sorgarferlið sem
feðginin eru að fara 1 gegnum. Lýsingin á því
hvemig unglingurinn lokast inni með sorgina
í sjálfum sér án þess að geta rætt hana við aðra
er sannfærandi og viðbrögðin sem þetta kallar
á hjá fóðurnum. Hann er í einhvers konar af-
neitun og hellir sér bara út 1 að „lifa lífinu“
sem felst í djammi og að slá sér upp með sér
miklu yngri konu.
Að nota fleiri vandamál í sögunni til að auka
raunsæi og þroska er ágæt aðferð en krefst úr-
vinnslu. Höftmdi tekst vel með heimilisofbeld-
ið en ekki með svo stórt mál sem kynferðisleg
misnotkun er. Undirbúningur er góður og les-
andi áttar sig fljótlega á því að ekki er allt með
felldu heima hjá Möggu. Þegar hún varpar
loksins sprengjunni leysist það mál upp i ein-
hvers konar farsa og verður svo að engu í bók-
arlok.
Það pirraði undirritaða að útreikningar á
aldri foðurins ganga í berhögg við samtimavís-
anir i sögunni. Á bls. 59 kemur fram að hann
hafi verið þrjátíu og fjögurra ára þegar Iðunn
fæddist og þar sem hún er orðin fimmtán ára
þegar sagan gerist er hann fjörutíu og níu.
Setning á bls. 119 skýtur því skökku við. „Hit-
aði i örbylgjunni mat, frá fæðingarári pabba,
til þess að verða sannur sjálfstæður Islending-
ur en rétt nartaði í hann.“
Á heildina litið er Fingurkossar frá Iðunni
ágætlega skrifuð bók. Höfundur kemur efninu
nokkuð vel til skila en mér finnst að Iðunn og
vinkonur hennar hefðu mátt hafa meiri áhuga
á strákum í ljósi þess á hvaða aldri þær eiga að
vera.
Oddný Árnadóttir
Hallfrí&ur Ingimundardóttir: Fingurkossar frá Iðunni.
Mál og menning 2000.
Siðbót og saggaþefur
Skáldsagan Byltingarbörn gerist á Islandi
um siðaskiptin og byggir á sögulegum heimild-
um eins og Bjöms Th. er von og vísa. Ögmund-
ur biskup situr i Skálholti, háaldraður, farinn
að heilsu og blindur. Undir hans vemdarvæng
eru m.a. Gizur Einarsson biskupsefni, meistari
Oddur Gottskálksson, þýðandi Nýja testament-
isins, og systir hans, Guðrún biskupsdóttir frá
Hólum. Þeir Gizur og Oddur hafa heillast af lút-
erskum sið sem Danakóngur hefur fyrirskipað
og vinna að framgangi hans í leyni.
Flestar persónur sögunnar eiga sér stoð i
raunveruleika fyrri tíðar. Myndin af meistara
Oddi er skýr og nýstárleg, efasemdir hans um
trúna og afleiðingar trúboðsins eru sannfær-
andi en hann er alltof snemma úr sögunni. Giz-
ur biskup efast ekki um að hann sé að gera rétt;
að boða hið hreina orð án reykelsis, skúrgoða,
ave og credo, en barátta hans skilar honum að-
eins óhamingju enda spuming hversu góöur
málstaðurinn er. Guðrún Gottskálksdóttir er
sömuleiðis harmræn: stolt kona sem fórnar ást-
inni og hamingjunni til að friðþægja fyrir synd-
ir sínar.
Ýmsar brotalamir eru í persónusköpuninni,
við sumar aukapersónur er mikið nostrað (t.d.
Þorkel úr Selvogi) meðan aðalpersónur standa
í skugganum. Undarlegur er hinn sannsögulegi
síra Eysteinn Þórðarson staöarráðsmaður sem
bamar Guðrúnu, unnustu Gizurar. Framan af
er Eysteinn skrípalegur með rauðan kýl sem á
að undirstrika karlmennsku hans, svo gerist
hann vígamaður, elskhugi og loks fómarlamb
grimmdarlegs ofbeldis. Þegar Guðrún stendur
upp frá samförum þeirra
Eysteins segir: „Volg og
ókennileg kvoða rann nið-
ur um innanverð lærin...“
(94). Þetta er klisjulegt
orðalag og spyrja má hvers
vegna þetta er henni svo
framandi þar sem hún hef-
ur áður sængað hjá Gizuri.
Þar kemur fram sú fráleita
og karllæga hugmynd að
kona sé ekki heil, frjáls og
sjálfri sér ráðandi fyrr en
hún hefur kennt karl-
manns (67).
Sjómarhomið er 'ýmist
hjá Eysteini, Oddi eða Guð-
rúnu en lengst af er Gizur í
sviðsljósinu. Oft er erfitt að
henda reiður á brotakennd-
um söguþræði og illskiljan-
legt er t.d. að Guðrún skuli
þýðast Eystein eins og hon-
um er lýst og að meinlætamaðurinn Gizur láti
undan ásókn hofróðunnar Katrínar. Mikið er
um vel gerð, löng og leikræn samtöl og þar lifn-
ar sagan, persónumar stíga fram á svið og
mæla á guUaldaríslensku Björns. Ástin á sagn-
fræðinni á það tU að skyggja á skáldskapinn í
sögunni, t.d. þegar sögumaður talar um hversu
skemmtUegar heimildir minnisgreinar Gizurar
frá ferðalögum hans erlendis séu (137-8). Á
sama staö má lesa orð sem e.t.v. hafa verið leiö-
arhnoða Björns sjálfs á rithöfundarferlinum: að
lesa rétt úr því smáa, í ljósi
þess stærra... (138). Það ger-
ir hann t.d. 1 frásögn af því
sem fólk leggur á sig tU að
komast að skríni Þorláks
helga í Skálholti og varpar
skýru ljósi á að siðaskiptin
tengjast valdagræðgi og of-
forsi andlegra og verald-
legra ráðamanna fyrst og
fremst en hafa minnst með
sannfæringu almúgamanna
að gera.
I Byltingarbörnum er gef-
in raunsæisleg samfélags-
mynd sextándu aldar. Á
biskupssetrinu vaða menn
forina í dimmum bæjar-
göngunum með saggaþef í
nösum. Lýst er áhrifum sið-
bótarinnar á lærða og leika
um leið og örlaga- og ástar-
saga raunverulegs fólks er
rakin. Efnið er erfitt viðureignar, sagan brokk-
geng og langt frá því að vera með því besta frá
hendi höfundar.
Björn heldur sig á fornum slóðum og er fyr-
ir löngu orðinn ráðsettur yfirmaður í sögulegu
skáldsagnadeUdinni. En hann er enginn bylt-
ingarbjörn.
Steimmn Inga Óttarsdóttir
BJörn Th. Björnsson: Byltingarbörn. Mál og menning
2000.
BYLHNGÆR
BÖRN

BJORN 111
|‘jl jRN:.ON
MIDVIKUDAGUR 29. NÓVEMBER 2000
__________________________x>v
Urnsjón: Siija Aðalsteinsdóttir
Strákur sendur í
Svartaskóla
Svartiskóli er fyrsta bók ungra höfunda,
þeirra Ólafs Sindra Ólafssonar og Ragnars
Þór Péturssonar. Sagan er í tölvuskeytastíl og
fjaUar um unglinginn
Kobba sem er uppftdlur af
ástríðum og pælingum um
lífið, samferðafólk og um-
hverfi. Pælingarnar taka
svo mikinn tíma í lífi hans
að nám og skyldur vUja
sitja á hakanum. Ótta-
slegnir foreldrarnir taka í
taumana og senda ungling-
inn í framhaldsskóla úti á landi - Svarta-
skóla. En ekki tekur betra við - frá honum
fara að berast makalaus tölvuskeyti til vina
og vandamanna og verður ljóst að Kobbi hef-
ur lag á að koma sér og fólki sínu í ótrúleg-
asta klandur.
Æskan gefur Svartaskóla út.
Svaðilfarir
Austfirðinga
Út er komin hjá Máli og mynd bókin Aust-
firðingaþættir og aðrar frásagnir.
I bókina hefur verið safnað efni eftir Gísla
Helgason, bónda í Skógargerði (1881-1964),
sem um sína daga var óþreytandi við að safna
sagnaþáttum úr umhverfi
sínu og rita margt annað
af mönnum og atburðum.
Hluti efnisins hefur áður
verið prentaður en drjúg-
ur partur er úr handritum
sem Gísli lét eftir sig og
ekki hafa komið fyrir al-
menningssjónir. Flest
skráði hann á árunum
milli sextugs- og áttræðisaldurs.
Fljótsdalshérað er oft sögusvið Gísla og eru
sagnaþættir fyrirferðarmestir. Af öðru efni
ber hæst frásagnir af lestarferðum og öðrum
ferðalögum yfir Fjarðarheiði þar sem höfund-
ur lýsir hrakningum og svaðilfórum, sínum
og annarra. Einnig má nefna nokkrar frá-
sagnir af reynslu dulræns eðlis.
Indriði Gíslason, prófessor og sonur Gísla,
bjó til prentunar.
Geggjaðir
barnabrandarar
Bestu bamabrandararnir - geggjað grín er
flmmta bókin í bamabrandarabókaílokknum
og kemur út hjá bókaútgáfunni Hólum á Ak-
ureyri.
„Það er hollt að hlæja“ segir í formála
brandarabókarinnar.
„Og þeir eiga gott sem
eru fæddir með létta
lund og bros á vör.“ Sitt
lóð á vogarskálamar
leggur útgáfan með bók-
inni en hún er „stútfull
af skemmtilegum brönd-
urum sem fólk á öllum
aldri getur hlegið sig
máttlaust af...“
Lítil telpa spyr móður sína hver hafi skap-
að sig.
„Guð skapaði þig,“ svarar móðirin.
„Og skapaði Guð þig líka, mamma?
„Já, væna mín.“
„Og ömmu líka?“
„Já.“
„Og langömmu líka?“
„Já, væna mín.“
„Ætlarðu að telja mér trú um það, mamma,
að ekkert ástarlíf hafi átt sér stað innan fjöl-
skyldunnar í meira en 200 ár?“
Þegar Seifur fór að
halda fram hjá...
Flestir þekkja nöfn stjömumerkjanna sem
teljast til dýrahringsins en færri vita hver
Hrúturinn var í raun og veru. Fáir vita líka
að Nautið sem blikar á himni er hvorki
□ meira né minna en Seifur
sjálfur í einu þeirra dular-
gerva sem hann íklæddist
þegar hann fór að halda
framhjá Heru konu sinni.
Og það er ekki á allra vit-
orði að Fiskarnir eru í raun
ástarguðinn Eros og ástargyðjan Afródíta en
þau bmgðu sér í flskalíki þegar ófreskjan Tý-
fon lék lausum hala í veröldinni og ætlaöi að
steypa guðunum af stóli.
Nú er komin út hjá JPV forlagi Saga
stjörnumerkjanna, skemmtilegar frásagnir
um losta, ágimd og öfundsýki hinna grísku
guða en heimskupör þeirra leiddu til þess að
stjömumerkin tólf festust á himnum. Illugi
Jökulsson segir frá.