Dagblaðið Vísir - DV - 24.08.2002, Blaðsíða 39

LAUOAROAC.UK 24. AOÚST 2002
H e Iga rb loö DV 43
Leni Riefenstahl er umdeildasti leikstjóri
kvikmyndasögunnar. Hún átti hundrað
ára afmæli á fimmtudaginn. Leni er þekkt
fgrir að hafa gert nasista fallega f fræg-
ustu áróðursmynd allra tíma, Sigri viljans
(Triumph ofthe Will). Hér verður rakin
saga þessarar umdeildu konu sem eytt hef-
ursíðustu fimmtíu árum ískugga sinna
eigin mynda og tveir íslenskir áhugamenn
um kvikmyndir leggja mat á verk hennar.
Fyrstu kynnin af „Foringjanum"
„Ég sá hann fyrst i maí 1932 á
stjórnmálafundi. Þetta var í fyrsta
sinn sem ég fór á svona fund og
mig rak í rogastans er ég sá hvílík
áhrif hann virtist hafa á fvlgis-
menn sína. Það var líkt og hann
gæti dáleitt þá og látið þá gera
hvað sem væri fyrir sig."
Konan sem gerði
nasista fallega
Leni er fædd tuttugasta og annan ágúst 1902 1 Berlín.
Fullt nafn hennar er Helene Bertha Amalie Riefenstahl. For-
eldrar hennar ráku fyrirtæki og vildu þau af fremsta magni
sjá til þess að hún tæki við rekstrinum þegar fram liðu
stundir. Leni var hins vegar listfengin og aðeins fjögurra
ára var hún byrjuð að skrifa ljóð og mála. Faðir hennar var
ætíð mótfailinn því að Leni legði listina fyrir sig og barðist
fyrir þvi að stúikan færi í nám og lærði „eitthvað virðu-
legt.“
Leni lét orð föður síns sem vind um eyru þjóta og hóf ball-
etnám. Hún þótti mjög góður dansari og ferðaðist um alla
Evrópu og sýndi. Hnémeiðsl áttu eftir að setja strik í reikn-
inginn og fljótlega áttaði hún sig á því að hún yrði að fmna
annað starf. En líf hennar breyttist í einni svipan einn sum-
ardag í Berlín. Hún sat á lestarstöð, aum í hnjánum og beið
eftir lest. Henni varð litið upp og hinum megin á brautar-
pallinum sá hún plaggat. Á plaggatinu sá hún karlmann
klífa upp á fjailstind. Þetta var auglýsing fyrir myndina Der
Berg des Schicksals, eða Fjöll örlaganna, eftir dr. Amold
Fanck og var ein af þessum svoköliuðu „fjallamyndum“ sem
voru vinsælar í Þýskalandi á árunum 1920 til 1930. Hún
varð svo uppnumin að hún tók ekki eftir því þegar lestin
kom og fór rakleitt í næsta kvikmyndahús og sá myndina á
hverjum degi í eina viku. Svo vildi til að náinn vinur Leni
þekkti dr. Fanck og sá til þess að þau gætu hist. Aðeins
þremur dögum eftir stefnumót þeirra hafði leikstjórinn
skrifað handrit með Leni í huga. Biómlegur leikferill var að
hefjast.
Leni átti eftir að leika í mörgum „fjallamj'ndum" dr.
Fancks og við gerð einnar þeirra kviknaði áhugi hennar á
leikstjóm. Hún vildi vita hvemig myndimar vom gerðar í
stað þess að leika í þeim sjálf. Dr. Fanck leiðbeindi henni en
fljótlega kom í ljós að leikkonan var mun hæfileikararíkari
en doktorinn. Fyrsta mynd Leni var Das Blaue Licht eða
Blái bjarminn og var frumsýnd tuttugasta og fjórða mars
1932. Myndin fékk góðar viðtökur og hún ákvað að ferðast
með hana um ailt Þýskaland. Á þessu ferðalagi varð hún
vitni að hræðilegu ástandi landsins sem enn hafði ekki rétt
úr kútnum eftir hörmungar fyrra stríðs. Það var á þessu
ferðalagi sem hún heyrði nafhið Adolf Hitler fyrst nefrit en
nasistar vom óðum að verða öflugt stjómmálaafl í Þýska-
landi.
Riefenstalil hittír Hitier
„Ég sá hann fyrst í maí 1932 á stjómmálafundi,“ sagði
Leni í viðtali fyrir skömmu um fyrstu kynni sín af Hitler.
„Þetta var í fyrsta sinn sem ég fór á svona fund og mig rak
í rogastans er ég sá hvílík áhrif hann virtist hafa á fylgis-
menn sína. Það var líkt og hann gæti dáleitt þá og látið þá
gera hvað sem væri fyrir sig. Mér fannst þetta mjög ógn-
vekjandi en samt snart hann mig líka á mjög undarlegan
máta. Svo undarlegan reyndar að ég veitti því sem hann
sagði ekki mikla eftirtekt. Ég hugsaði með sjálfri mér: Hver
er þessi maður? Hvemig er hann? Ég varð mjög forvitinn og
auðvitað varð ég að fá að hitta hann.
í bamaskap mínum sendi ég honum bréf og bað um að fá
að hitta hann. Ekki grunaði mig að hann myndi heiðra mig
með svari en nokkrum dögum síðar fékk ég bréf frá honum.
Hann hafði séð eina af myndum okkar Fancks og sagðist
aldrei hafa séð jafn fallegan leik. Hann vildi að ég gerði
mynd fyrir sig. Mér leist ekki á blikuna og tjáði honum að
ég gerði einungis myndir fyrir sjálfa mig, eitthvað sem ég
þráði að gera. Hann varð vonsvikinn og í næsta bréfi sagði
hann að ég myndi skilja hann eftir nokkur ár þegar ég væri
orðin þroskuð.“
í ágúst 1934 hefúr Hitler sennilega fundist hún vera orð-
in þroskuð því að hún fékk skilaboð frá aðstoðarmanni
Hitlers, Rudolf Hess, að Hitler, sem þá var orðin einráður i
Þýskalandi, vildi hitta hana. Leni varð taugaóstyrk en hún
Leni Riefenstahl
,,Ég sagði cinhvcrn tímann að ég leitaði að samhljómi
í lífinu og ég hef fundið hann neðansjávar."
vissi að ef hún færi ekki á fúnd Hitlers væri ferli hennar
lokið.
Sigur viljans og Ólympía
Hitler vildi að Leni gerði heimildamynd um flokksþing
nasista í Númberg í september 1934. Þetta átti eftir að verða
stórkostleg sýning á hemaðarmætti Þýskalands. Einvaldur-
inn lofaði henni algera listrænu frelsi og myndin var fram-
leidd af hennar eigin fyrirtæki en ekki af áróðursráðuneyti
Goebbels eins og margir hafa haldið fram. Hitler kom því
skýrt til skila að hann vildi ekki fréttamynd, hann vildi list-
ræna heimildamynd. Leni var sammála.
Hún fékk tvær vikur til að undirbúa tökumar. „Ég skrif-
aði ekkert handrit að Sigri viljans," segir Leni. „Uppbygg-
ing myndarinnar var til í klippiherberginu. Oft finnst mér
eins og það hafi verið átján leikstjórar að myndinni. Ég gaf
myndatökumönnum mínum algert frelsi til að mynda það
sem þeim fannst mikilvægt.“ Og útkoman varð ein um-
deildasta kvikmynd sögunnar. Hún varð ekki heimilda-
mynd í hefðbundnum skilningi. Leni vildi að áhorfandinn
gæti raunverulega upplifað það sem gerðist á flokksþinginu.
Myndin endurspeglar að mörgu leyti fagurfræði nasismans
sem m.a. fólst í aga, hreinleika og valdi. Frægt er atriðið
þegar Hitler kemur til Númberg eins og frelsarinn sem ætl-
ar að bjarga hinni þýsku þjóð. Áhorfandinn er staddur i
flugvélinni ásamt „Foringjanum“ en við sjáum hann aldrei.
Hann sér okkur. Alltaf.
Verkið var frumsýnt í í marsmánuði 1935, auk þess sem
hún var gerð að skylduefni í skólum í Þýskalandi.
Tæpum tveimur árum síðar var hún aftur beðin um að
vinna fyrir Nasistaflokkinn. Ólympíuleikamir vora á næsta
leiti og átti ekki síst að nota þá til að sýna yfirburði Þýska-
lands. „Hitler hafði engan áhuga á þessari mynd,“ sagði
Leni í viðtali fyrir nokkra en myndin, Ólympia, átti eftir að
verða frægasta mynd hennar ásamt Sigri viljans og var
fhunsýnd 20. apríl 1938, á afmælisdegi Hitlers. „Hann kom
eingöngu þegar hann nauðsynlega þurfti. En Goebbels var
afhn- á móti mjög afskiptasamur. Einu sinni vildi hann að
ég klippti Jesse Owens og landa hans, Archie Williams, út
úr myndinni."
Ólympía fékk ótal verðlaun og er oft talin til bestu kvik-
mynda tuttugustu aldarinnar. Myndin var óneitanlega gríð-
arlega góð kynning fyrir Þýskaland nasismans en þó hvarfl-
ar það að manni að stjama myndarinnar hafi fyrst og
fremst verið Jesse Owens.
List eða áróður?
Menn deila endalaust um listrænt gildi þessara tveggja
mynda. Hvar stóð Leni í þessu öllu saman? Var hún einung-
is listamaður sem iil öfl náðu að virkja? Er hægt að horfa
fram hjá áróðursgildi þessara tveggja mynda?
Friðrik Þór Friðriksson leikstjóri telur að menn geti ekki
annað en aðgreint listina frá áróðursgildi myndanna. „Það
er ekki hægt setjast í sæti dómarans," segir hann. „Nasism-
inn var og er auðvitað viðbjóður og því miður fór megnið af
sköpunarkrafti hennar i vinnu fyrir hann. Ég hef gríðarlega
mikið álit á Leni og myndimar Sigur viljans og Ólympía
eru stórkostleg kvikmyndaafrek og þá skiptir ekki máli
hvaða pólitísku sýn þú hefur sjálfur. Ég horfi algerlega fram
hjá því að þær voru hugsaðar sem áróðursmyndir. Hugtak-
ið „áróður“ er líka mjög teygjanlegt. Er ekki hægt að segja
að margar bandarískar myndir reki áróður fyrir óbreyttu
ástandi? Getum við sagt að íslendingasögumar séu nasísk-
ur áróður bara vegna þess að þær höfðu áhrif á Wagner sem
aftur hafði áhrif á nasista? í Sigri viljans kemur fram ákveð-
in upphafning á mannslíkamanum sem var bara viðhorf
þess tíma. Myndir Leni hafa haft ótrúleg áhrif á kvikmynda-
gerð og mér finnst svolítið kaidhæðnislegt að hugsa til þess
að ameríski vestrinn er undir greinilegum áhrifum frá
þeim. Þar kemur fram þessi sama dýrkun á mannskepn-
unni og náttúrunni."
Ásgrimur Sverrisson, ritstjóri kvikmyndatimaritsins
Lands og sona, hefur meiri efasemdfr um gildi kvikmynda
hennar en er þó sammála Friðrik í megindráttum. „Þær era
bæði hræðilegar og stórkostlegar,“ segir Ásgrímur. „Þær
eru geysilega formfagrar og höfðu mikil áhrif á myndmál
kvikmyndanna. Leni tekur hugmyndir frá endurreisnar-
tímabilinu og Fomgrikkjum og þróar þær fyrir kvikmynd-
ina. Myndmálið sem birtist í hennar frægustu verkum hef-
ur haft gríðarleg áhrif á kvikmyndagerð og frá því verður
ekki horft. En þær era líka áróðursmyndir og þvi megum
við ekki gleyma heldur. Ég hallast persónulega að því að
hún hafi fyrst og fremst verið listamaður frekar en
pólítíkus. Hún er mótuð af þeim hugmyndastraumum sem
voru áberandi á þessum tíma árum. Hún tekur þá og býr til
glæsilegar myndir en það er munur á því að vera hæfileik-
aríkur leikstjóri og að vera höfundur hugmyndafræði. Hún
hefur alla tíð verið hrifrn af mannslíkamanum eins og sést
í öðrum myndum hennar. Við getum kannski sagt að ef
Hitler var kúnninn þá var Goebbels auglýsingastjórinn og
Leni var undirverktakinn sem bjó til auglýsinguna sjálfa.
Ég veit hins vegar ekki hvort myndir hennar muni lifa. Þær
era fyrst og fremst vitnisburður um ákveðinn tíma sem við
tengjum oft hryftingi. Og kannski vegna hans munu þær lifa
áfram.“
Afmæli í skugga lögsóknar
Afmæli hennar er haldið í skugga ásakana um að hún
hafi notað sígauna úr útrýmingarbúðum nasista í aukahlut-
verk árið 1941 i myndinni Tiefland eða Láglönd. Þeir vora
sendir aftur í búðimar eftir að tökum lauk og fæstir lifðu
af. Á afmælisdegi hennar var tiikynnt að saksóknarar í
Þýskalandi ætluðu að hefja rannsókn á því hvort
Riefenstahl hefði í raun vitað um áætlanir Nasistaflokksins
en því hefúr hún alla tíð neitað.
En Leni er enn þá að fást við kvikmyndagerð og hún þyk-
ir líka feikilega góður ljósmyndari. Neðansjávarköfún og
ljósmyndun hefúr verið hennar helsta áhugamál á síðustu
áram og á dögunum var frumsýnd fyrsta mynd hennar síð-
an 1954. Myndin heitir Impressionen unterwasser eða Neð-
ansjávar-upplifanir. Um hana segir Leni: „Það má alls ekki
líta á þessa mynd sem „kombakk“. Ég hef alltaf verið virk
og mun halda áfram að skapa. Nýja myndin fjallar um feg-
urð heimsins undir sjávarborðinu og ég vona að fólk geti lif-
að sig inn í þennan heim og að það átti sig á því hvað við
missum ef við höldum áfram að menga hafið. Ég sagði ein-
hvem tímann að ég leitaði að samhljómi í lifmu og ég hef
fundið hann neðansjávar." JKÁ
Heimildir:
Benedikt Hjartarson (1999)
„Fagwýrœöi áróöursins."
The Guardian
New York Times