Dagblaðið - 04.05.1977, Page 11

DAGBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ 1977.
11
Dalai Lama heitir Tenzin Gyalto.
Slík var virðing hans er hann var
æðsti maður Tibet, að einungis
næstráðandi hans, nokkrir
háttsettir munkar og fjölskylda
máttu yrða á hann. Nú ræðir
hann meira að segja orðið við
blaðamenn.
Ngapo við Japanana, ,,að bjóða
alla svikara velkomna, hvort
sem þeir koma fyrr eða
seinna.“ Þarna kveður við
annan tón en í fyrra er ferða-
mönnum, sem fóru til Lhasa,
var tjáð að Dalai Lama væri
yfirmaður „fasistaklíku" og
engar ráðagerðir væru uppi um
að hann sneri til baka.
Dalai Lama virtist sjálfur
hafa litla trú á því að hann ætti
eftir að snúa fljótlega heim, i
byrjun ársins, er þýzkur blaða-
maður, Dietrich Strasser, heim-
sótti hann í Dharmsala. Þá var
stjórn Indiru Gandhi enn við
völd í Indlandi og samskipti
stjórnar hennar og kínversku
stjórnarinnar fóru sífellt batn-
andi. Janatabandalagið hefur
lýst því yfir að það styðji kröfur
Tíbetbúa í Indlandi um sjálfs-
ákvörðunarrétt. Það viður-
kennir þó ekki útlagastjórn
Tíbet.
Er Dalai Lama og fylgismenn
hans flúðu heimkynni sín árið
1959 sóru þeir að aðeins blóð-
hefnd gæti komið fyrir þá
niðurlægingu sem þeir þurftu
að þola með flóttanum. Enn
tala þeir um.að snúa til baka en
áhugi annarra þjóða á mál-
efnum þeirra hefur minnkað til
muna síðari ár. í viðtalinu við
þýzka blaðamanninn sagði
Tenzin Gyalto að þeir yrðu að
bíða og sjá til. ,,Búdda“, sagði
hann, „kennir okkur að sá sem
ekki getur beðið sigri aldrei."
Ýmsir landar hans eru þó
orðnir ærið óþolinmóðir. í
mánaðarblaðinu Tíbetian
Review, sem gefið er út meðal
útlægra Tíbetbúa, sagði fyrir
nokkru í leiðara:
„Tibetbúar hafa á engan hátt
fórnað sér fyrir land sitt, engin
flugrán, engar sprengjuárásir,,
engin mannrán.. . Munkar
brenndu sig á báli í Víetnam til
að vekja athygli á málstað
sinum. _ Útlægir Tíbetbúar
virðast vera hræddir við að
deyja.“
I síðasta mánuði fóru nokkrir
útlagar í hungurverkfall i
Delhi, höfuðborg Indlands, til
að vekja athygli á málefnum
sínum og þjóðarinnar. Það
endaði er .Janatabandalagið
lýsti yfir stuðningi sínum. Víst
er um að síðasta tilkynning kín-
versku stjórnarinnar er einnig
spor í rétta átt, hvort sem Dalai
Lama tekur nokkurt mark á
henni. Hann krefst þess að
hann verði viðurkenndur sem
stjórnmálalegur leiðtogi, —
ekki einungis trúarlegur.
Tenzin Gyalto kveður útlag-
ana í Indlandi hafa gott sam-
band við þá sem urðu eftir
heima árið 1959. Orðrétt segir
hann:
„Þetta sambahd er mjög
mikilvægt fyrir okkur. Við
verðum að vita hvernig ástand-
ið ek heima fyrir. Ef þjóð okkar
er ánægð með stjórn kommún-
ista er engin ástæða fyrir okkur
að snúa til baka. En landar
mínir eru ekki ánægðir með
yfirráð Kínverja. Andstaða
þeirra og reiði er mikil, sér í
lagi meðal yngri kynslóðar-
innar.“
Dalai Lama styður þessi orð
sín með því að segja að jafnvel
þeir unglingar, sem hljóti upp-
fræðslu sína í kommúnisma hjá
Kínverjum, séu á móti þeim.
Þeir vilji vera tíbetskir
við Mývatn, sem hafið skyldi að
reisa 1965, og í öðru lagi um
stofnun sölufélags á þeirra
vegum, sem einkarétt hlyti til
að selja framleiðslu kísilgúr-
vinnslunnar.
t samræmi við samkomulag
þetta var á þinginu 1963-1964
lagt fram frumvarp til laga um
kísilgúrvinnslu við Mývatn.
Frumvarpið var samþykkt og
=rð að iögum nr. 22 frá 21. maí
1964. Að svo komnu máli var
stofnað undirbúningsfélag til
að annast uppsetningu kisilgúr-
vinnslunnar og áttu hollensku
fyrirtækin aðild að því.
4. Um þetta leyti voru í öllum
heimi framleidd um 1.5 milljón
tonna af kísilgúr á ári; í Banda-
ríkjunum um 500.000 tonn,
Ráðstjórnarríkjunum um
350.000 tonn, Danmörku um
200.000 tonn, Frakklandi um
150.000 tonn, Vestur-
Þýskalandi um 100.000 tonn og
í ýmsum öðrum löndum all
miklu minna.
Kísilgúr skiptist í megin-
dráttum í tvo flokka: Annars
vegar lítt unninn og ódýran, og
er hann aðallega hafður til
einangrunar og húðunar
áburðar; hins vegar mjög unn-
inn og dýran, og er hann aðal-
Iega hafður í síunarefni. Um
þetta leyti var um helmingur
alls framleidds kísilgúrs í
Bandaríkjunum mjög unninn
gúr eða síunargúr en I Vestur-
Evrópu aðeins lítill hluti hans,
um 25.000-40.000 tonn á ári. í
Vestur-Evrópu var þá fluttur
inn helmingur til tveggja
þriðju hluta notaðs kísilgúrs, og
framleiddu aðeins tvö fyrirtæki
í Vestur-Evrópu síunargúr, svo
að um munaði.
Sakir hás flutningskostn-
aðar kísilgúrs héðan á markað
þótti einsýnt, að einungis kæmi
til álita að framleiða hérlendis
mjög unninn gúr, síunargúr.
5. Þegar á átti að herða drógu
hollensku fyrirtækin sig í hlé
og báru við fjárskorti. Um sama
bil bauðst bandarískt fyrirtæki
til að hlaupa í skarðið. Fyrir-
tæki það, Johns-Manville Cor-
poration, á allmargar verk-
smiðjur í Bandaríkjunum og
utan þeirra, í Kanada, Mexíkó
og víðar. Framleiða þær aðal-
lega einangrunarefni, asbest og
kísilsýru, að sagt er. Fór svo að
Johns-Manvilie Corporation
tók við hlut hollensku fyrir-
tækjanna í kísilgúrvinnslunni,
að skilmálum lítið eitt breytt-
um.
Vegna þessara skipta á er-
lendum samvinnuaðila var á
þinginu 1965-1966 samþykkt
frumvarp um breytingar á lög-
unum um kísilgúrverksmiðju
við Mývatn og varð það að lög-
um nr. 60 frá 13. maí 1966, (en
þau og Iög nr. 22 frá 21. maí
1964 voru felld saman í lög nr.
80 frá 15. ágúst 1966). í athuga-
semdum við frumvarpið sagði:
„Hlutaféð í framleiðslufélag-
ínu mundi skiptast þannig að
ríkið ætti minnst 51%, Johns-
Manville minnst 39%, og
sveitarfélög á Norðurlandi allt
að 10%. Á hinn bóginn er ráð-
gert, að Johns-Manville sé eini
eigandinn að sölufélaginu,
enda þótt ríkisstjórnin skipi
fulltrúa í stjórn þess. .. í stað
þess að staðsetja sölufélagið er-
lendis, eins og samkomulagið
(ath. við hollensku fyrirtækin)
gerði ráð fyrir, yrði það staðsett
hér á landi og hefur þetta i för
með sér verulega aukningu á
skattatekjum Islendinga... Þá
er ráðgert að semja um skatt-
greiðslur á þann veg, að félögin
greiði einn skatt, sem samsvari
tekjum hins opinbera af bein-
um sköttum samkvæmt lögum
um tekju- og eignarskatt og lög-
um um tekjustofna sveitar-
félaga." (Alþingistíðindi 1965-
1966, A-fl„ bls. 1539-1540). Og
um 6. gr. (ath. um sköttun kísil-
gúrvinnslunnar) segir: „Með
ákvæði þessu er ríkisstjórninni
heimilað að semja svo um, að
framleiðslufélagið og sölu-
félagið greiði hvort um sig einn
tekjuskatt af starfsemi sinni í
stað annarra skatta hér á landi
og nemi hann 45% af skatt-
skyldum tekjum." (Bls. 1541).
6. Undirbúningsfélagið hafði
falið kanadiskri verkfræði-
stofu, Kaiser, að teikna kísil-
gúrvinnsluna, áður en Johns-
Manville Corporation gekk inn
i samningana, en sérfræðingar
þess fylgdusl síðan með teikn-
ingu hennar. Þegar þar var
komið hafði helsta vandkvæðið
á vinnslu kísilgúrsins verið
leyst, þ.e. hreinsun ösku úr
botnleðjunni, en aska nemur
um 30% af þurrefni leðjunnar.
Verkfræðistörf við Mývatn
vegna teikningar kísilgúr-
vinnslunnar munu mestmegnis
hafa verið unnin 1965, og það
ár var byggt hús yfir skrif-
stofur og mötuneyti. Verk-
smiðjan sjálf var reist 1966-
1967, um 3 km frá Mývatni, og
var hún talin nær fullgerð í lok
október 1967. Að loknum þeim
fyrsta og megin-áfanga verk-
smiðjunnar var henni lýst svo:
„Framleiðslumannvirkjum kisil-
gúrverksmiðjunnar má í aðal-
atriðum skipta í tvo hluta, þ.e.
votvinnslukerfi og þurrvinnslu-
kerfi. I fyrri hlutanum eru þau
mannvirki, sem lúta að dælingu
efnisins, þurrkun þess og með-
ferð fyrir brennslu, en í hinum
síðari fer fram glæðing efnis-
ins, sigtun og pökkun. Var
hönnun verksmiðjunnar við
það miðuð, að þurrvinnslukerf-
ið yrði í upphafi byggt fyrir 24
þús. lesta ársafköst, en vot-
vinnslukerfið fyrir 12 þús. lesta
ársafköst. Síðan yrði vot-
vinnslukerfið stækkað smám
saman á nokkrum árum, eftir
því sem markaðsaðstæður
mundu leyfa." (Alþingistíðindi
1968-1969, A-fl. bls. 1500-1501).
Kísilgúrvinnslan við Mývatn
þótti heyra til nýlundu.
„Allar. . .kísilgúrverksmiðjur
aðrar. .. taka (kísilgúr) úr
námum á þurru landi, og fer
námugröfturinn venjulega
fram í opnum námum. Ruðn-
ingur er oft 6 hlutar á móti
hverjum einum, sem notaður
er, og allt þarf þetta að flytjast
burtu á vélknúnum tækjum,
ruðningur á afvikinn stað og
Tafla I
Útflutningur kísilgúrs 1968-1976
Magn AndvirAt
Tonn þús. kr.
(1) (2)
1968 2.138 11.508
1969 7.445 65.205
1970 13.589 126.555
1971 17.079 157.197
1972 19.690 194.625
1973 22.269 248.419
1974 24.055 329.309
1975 20.264 571.830
1976 22.699 760.711
Heimild: Verslunarskýrslur
Hluti EBEog EFTA
i andvirð, %
(3)
100.0
96.8
95.9
91.3
86.3
84.4
85.5
86.5
84,2

Potala-höllin. Hún stendur i Lhasa, höfuðborg Tfbet. Höll þessi var
aðsetur Dalai Lama er hann var við völd í Tíbet.
kommúnistar. — Dalai Lama
'kveður sig ekki vera and-
kommúnista né heldur menn
sína. Búddismi og kommúnismi
eigi margt sameiginlegt.
Hvað sem þessum fullyrðing-
um Dalai Lama líður ber ekki
mikið á andstöðu Tíbetbúa
gegn yfirráðum Kínverja f
landinu. Slík mótstaða hefði
heldur ekkert i för með sér
nema tortímingu. Næstu dagar
leiða í ljós álit æðsta manns
Tíbets á tilkynningu Kfnverja
— hvort hann þiggur að flytjast
til gamla landsins aftur sem
valdalaus maður eða hvort
hann vill sitja áfram í Indlandi
hráefnið oft langa vegalengd að
verksmiðjunni. Þessir liðir í
kisilgúrvinnslunni eru venju-
lega dýrir, því fyrir hvert tonn
af unninni vöru þarf venjulega
4-5 rúmmetra af hráefni og
ruðningurinn er ennþá meiri
eða oft 25-30 rúmmetra á tonn.
Þetta er allt leyst með dælingu
fyrir norðan, og verður hrá-
efnisöflun því væntanlega hlut-
fallslega ódýrari en annars
staðar er. Þessu fylgja líka þeir
kostir þar, að unnt er að koma
við vökvasandskiljum og þar að
auki er ekkert ryk samfara
þeirri tilfærsluaðferð, er not-
uð er þar. Ökosturinn er hins
vegar sá, að nauðsynlegt er að
sia mestan hluta vatnsins
burtu. .. Þurrkunin fer að sjálf-
sögðu fram með gufu aðeins
vegna þess, að jarðgufan fæst
þarna muo ódýrari en ef um
olíu væri að ræða.“ (Baldur
Líndal, „Kísilgúrverksmiðjan
við Mývatn I ljósi rannsókna og
tæknilegrar þóunar." Tímarit
Verkfræðingafélags tslands,
1966, (51. árg.), bls. 81).
Tilraunir til að vinna kísilgúr
í verksmiðjunni fóru fram frá
október 1967 til maí 1968, að
hún hóf reglulega vinnslu fyrir
markað. Aðeins tveimur árum
síðar, 1970, var votvinnslu-
búnaður verksmiðjunnar
aukinn svo að afköst hennar
urðu 22.000-24.000 tonn af kísil-
gúr á ári, en sú var fyrirhuguð
vinnsla hennar.
7. Á milli islenska ríkisins og
•Johns-Manville Corporation
voru samningar undirritaðir 13.
ágúst 1966 og voru helstu
samningarnir þrír: aðal-
samningur, sölusamningur og
tækniaðstoðarsamningur. Þann
sama dag var stofnað hluta-
félag um vinnslu kísilgúrs úr
botnleðjunni í Mývatni og var
það nefnt Kfsiliðjan hf. Pétur
Pétursson, fyrrum alþm., var
ráðinn framkvæmdastj.óri
hlutafélagsins meðan á bygg-
ingu verksmiðjunar stæði.
1 aðalsamningnum var
kveðið svo á „að ef sala Johns-
Manville fer á einhverju einu
ári niður fyrir 75%‘af áætlun-
inni (ath. þ.e. 24.000 tonnum
upp frá 7. ári), hefur Kísiliðjan
heimild til að segja upp sölu-
samningum og síðan, að einu
ári liðnu, að hefja sölu sjálf, ef
salan hefur ekki aukist upp
fyrir 75%.“ (Pétur Pétursson,
„Kísilgúrverksmiðjan við
Mývatn“, Tímarit Verkfræð-
ingafélags Islands 1966, bls. 85-
86).
I sölusamningnum er fjallað
um verðlagningu kísilgúrsins
og þóknun söiufélagsins.
sem valdalaus maður útlaga-
stjórnar sem nýtur litillar
viðurkenningar.
tTT77
„Varan frá Mývatnsverksmiðj-
unni, cif Hamborg eða sam-
bærilegan stað, er seld á sama
verði, eins og hún kæmi frá
Lompoc í Kaliforniu, að því til-
skildu, að gæðin séu sambæri-
leg. Hins vegar eru í samningn-
um ákvæði um það,' að umboðs-
laun Johns-Manville á tslandi
skuli hækka, eftir því sem
magnið vex. Skalinn fer þannig
hækkandi: 0-3.000 tonn 10%. ..
0-24.000 tonn 24%. . . 0 — yfir
28.000 tonn 31%. Þetta ákvæði
gerir það að verkum, að Johns-
Manville leggur auðvitað aðal-
áherzlu á að auka söluna sem
fyrst til að fá hærri umboðs-
laun.“ (Pétur Pétursson,
„Kisilgúrverksmiðjan við
Mývatn*', Timarit Verk-
fræðingafélags islands 1966,
bls. 86).
I tækniaðstoðarsamningum
er fjallað um framlag verk-
þekkingar og greiðslu þóknun-
ar fyrir hana. „Gæðaeftirlit er
innifalið í tæknilegum ráðlegg-
ingum, svo og tilteknum for-
múlum. Þá aðstoðar Johns-
Manville við tæknilega þjálfun
á starfsfólki, sumpart í Lompoc
til að byrja með, en sendir hing-
að auk þess vana menn, sem
verða hér 6-12 fyrstu mánuði
starfseminnar. I stuttu máli
sagt er gert ráð fýrir, að Johns-
Manville leggi til þá tækni-
þekkingu, sem nauðsynleg er,
til að framleiðslan verði í besta
gæðaflokki. Johns-Manville er
greidd tækniþóknun 6% af fob-
verðmæti vörunnar að frá-
dregnum sölulaunum. Nærri
'helmingur þessarar upphæðar
eða 45% greiðist aftur til Is-
lands í sköttum. Gjaldið er því
raunverulega ekki nema
3,3%.“ (Pétur Pétursson,
„Kísilgúrverksmiðjan við
Mývatn“, Timarit Verkfræð-
ingaféiags Islands 1966, bls. 86-
87).
8. Fastir starfsmenn við kísil-
gúrvinnsluna við Mývatn hafa
frá 1971 verið á milli 50 og 60,
en tala slysatryggðra vinnu-
vikna hefur svarað til á milli 60
og 70 starfsára. (I Hagtíðindum
eru slysatryggðar vinnuvikur
við kísilgúrvinnslu ekki til-
færðar sérstaklega heldur
felldar undir kemiskan undir-
stöðuiðnað).
Frá 1973 hafa árlega verið
flutt út nteira en 22.000 tonn af
kísilgúr (eins og fram kemur á
töflu 1.) Andvirði hans var 571.8
millj. kióna 1975 og 760,7 millj.
króna 1976 og nam það 1,2% af
öllum útflutningi landsins
fyrra árið, en 1,0% hið síðara.
Haraldur Jóhannsson
hagfræðingur.