Dagblaðið - 03.04.1981, Blaðsíða 16

24
DAGBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 3. APRÍL 1981.
I
Menning
Menning
Menning
Menning
I
Bók
menntir
...............................
Ásluug Ragnars: HAUSTVIKA. Bókaútgáfsn
úm og örlygur, 177 bls.
Gunnar Gunnarsson: MARGEIR OG
SPAUGARINN. Iflunn, 141 bls.
Jón Blrglr Pétursson: EINN A MÓTI MILLJÓN
örn og örlygur, 141 bls.
Innlendar skemmtisögur má
auðvitað greina sundur eftir efnivið
og frásagnaraðferðum þeirra eins og
aðrar skemmtibókmenntir. Þá er
fyrst fræga að telja „þjóðlegu sveita-
söguna” sem jafnan er ástarsaga af
einhverju tagi. En ásamt með eða i
framhaldi þeirra sagna er líka til að
dreifa nútímalegri „ástarsögum”
sem gerast nú á dögum í, bæ eða
byggð, sumt af þessu hreinar og
beinar borgarsögur. Ef Guðrún frá
Lundi er höfuðskáld sveitasögunnar
þá er Ingibjörg Sigurðardóttir
fremsti og fyrirferðarmesti
höfundur ástarsagna. Og liggur
væntanlega í augum uppi hvernig
fyrrgetnar sögur eftir Aðalheiði
Karlsdóttur, Guðbjörgu Hermanns-
dóttur, Snjólaugu Bragadóttur
skipast í sveitir að þessu leyti.
Um skaf lajón
Loks koma á seinni árum jafnan
út ýmislegar „spennu-” op
„sölusögur” sem látnar eru ske
reykvísku samtíðarumhverfi. Inn-
lendar sakamálasögur eru að vísu
ekki beinlínis nýjung í bók-
menntunum — muna má Ólaf við
Faxafen og snilldarsögu hans siðan
fyrir stríð, Allt í lagi í Reykjavík,
fyrir nú utan Val Vestain, Dag Austan
og Valentínus þann sem orti um
leyndardóma Reykjavíkur.. En hvað
sem þessum venslum líður hafa
innlendar sakamála- og lögreglu-
sögur enn ekki öðlast staðfestu á
meðal skemmtibókmennta og á
bókamarkaði í likingu við fyrrnefnd-
ar sagnagreinar — nema ef það er að
verða nú á síðustu árum.
Ekki þarf lengi að skimast um á
meðal þessara bókmennta til að átta
sig á því hvað siðarnefndu sagna-
greinarnar, ástarsögurnar og
spennusögurnar, eru miklu fjarlæg-
ari en sveitasögurnar frá upprunaleg-
um efnivið og frásagnarhefð
innlendra skáldsagna, hinu epíska
raunsæi. Meira að segja
jafnfrumstæð saga og Spor á vegi
eftir Aðalheiði frá Garði hefur í og
með ævisöguefninu, sveitalífs-
lýsingunni til að bera einhvers lags
vísi „epískrar fjarvíddar” sem ekki
gætir í sögum Guðbjargar eða
Snjólaugar. En víst er eftirtektarvert
frá þessu sjónarmiði hið flókna net
frændsemi, mægða og vensla sem
Guðbjörg ríður um sögufólk sitt í
Víða liggja leiðir og virðist með ein-
hverju móti samþætt vitund
sögunnar um dulin öfl, örlögin eða
æðri máttarvöld, sem hlutist til um
hagi sögufólksins.
Vissulega eru einnig nútima-
sögurnar raunsæislega sagðar og
stílaðar skáldsögur eins og raunar
allur þorri skemmtibókmennta. En
síðarnefndu sögurnar eru miklu
háðari ýmsum erlendum fyrirmynd-
um, allt frá dönsku blöðunum til
alþjóðlegra metsöluhöfunda og
gengur að vísu misjafnlega að semja
innlent frásgnarefni þeirra að slíkum
skaflajónum.
Af ættmóður
Eir n á móti milljón eftir Jón
Birgi Pétursson er kyndugur bastarður
sakamála- og reyfarasögu sem eiga
víst að tengjast saman í inngangs- og
niðurlagsköflunum, en eru í rauninni
lítt skyldir að öðru en því að hrá-
efnið er hið sama í báðum þáttum.
Fyrri hluti sögunnar segir frá dular-
fullu mannshvarfi og rannsókn Elías-
ar eggjabónda og einkaspæjara, sem
Jón Birgir hefur áður samið um sögu,
Vitnið sem hvarf, á þvi sakarefni. í
seinni hluta eru aftur á móti rakin
ævintýri brotthlaupsmannsins
Kolbeins, á ýmsum stöðum erlendis
uns fundum þeirra Eliasar ber um
síðir saman og Kolbeinn er heimtur
heim í sögulokin.
Eftirtektarverðast við þessa sögu
finnst mér að sé samfélagslýsing
hennar. Kolbeinn er í sögubyrjun úr-
kynjað afsprengi mikillar ættar. En
það sýnir sig brátt að ættarveldið
riðar til falls, allt grafið innan og
undan þvi, fyrirtæki fjölskyldunnar
gjaldþrota og raunverulegar tekjur
hennar runnar frá eiturlyfjaprangi. í
því efnisatriði tengjast atburðarásir
söguþáttanna heima í Reykjavik og
úti i Amsterdam. Samt sem áður
hefur þessi fjölskylda þau völd sem
hún kýs í þjóðfélaginu. Og samt sem
auglýsinga og stjórnmála, kjara-
baráttu og fréttanna.
Einnig að öðru leyti geymir
Haustvika eftirtektarverð tilbrigði
við frekar en afbrigði frá frásagnar-
formúlum ástarsögunnar, en saka-
málið í sögunni, manndráp, sjálfs-
morð, morð, er nánast eins og krydd
með öðru efni hennar. Sagan gerist á
meðal efnafólks eða yfirstéttar í
Reykjavík, og er lýst með mun meiri
líkindum en svipuðum heimi hjá Jóni
Birgi. Söguhetjan er ekki lengur þessi
unga, fríða, blíða stúlka ástar-
sagnanna heldur fullþroska kona,
komin á fimmtugsaldur og hefur
meira að segja misst annað brjóstið —
þótt hún hafi fengið bestu bót sem
læknavísindi geta veitt við meini sínu
og standi í sögunni í kvenlegum
blóma. Að gefnum forsendum yfir-
stéttarheimsins, svo náskyldum þeim,
sem lesa má um í vikublöðum, sjá í
auglýsingum, er í sögunni lögð
veruleg rækt við staðháttalýsingu og
persónugerð, ýmsan efnivið
veruleikalýsingar og má vel þekkja
sig þar, og hún er lipurt og læsilega
stíluð. Úr hefðbundnum efnivið ást-
arsögu, um konu á milli tveggja
manna, endurleysandi mátt ástar, er
hér ort óskasaga um kvenlegan
þroskaferil til frelsis. Og frelsið er
lífsgæði, neysla.
Af bókum og börnum
Margeir og spaugarinn, Haustvika
eru báðar mjög svo læsilegar sögur,
veita hvor um sig með sínu móti góða
afþreyingu, skemmtun á meðan hún
varir. Ólíku saman að jafna við þann
frumstæða frásagnarbrag, sem
jafnan hefur auðkennt okkar
hefðbundnu sveita- og ástarsögur.
En þótt innlendar skemmtisögur
aukist að kostum og fjölbreytni er
hlutdeild innlendra höfunda á
markaði þeirra lítil á við allt hið
erlenda og aðfengna efni. Á hinum
fjölskipaða vettvangi skemmtibók-
mennta, eru Alistair MacLean,
Theresa Charles og Bodil Forsberg,
Sven Hazel, með allra atkvæðamestu
samtíðarhöfundum á íslensku um
þessar mundir og verða sjálfsagt enn
um sinn.
Líka er vert að taka eftir því að
flestallar barna- og unglingabækur
eru hreinar og beinar skemmtibók-
menntir, allur þorri þeirra þýddar
sögur af sama tagi og tegundum og
skemmtisögur hinna fullorðnu og
sumt frekar iðnaðarvara en eiginlegar
bókmenntir. Það vænti ég að liggi í
augum uppi, hvað t.a.m. sögur
Snjólaugar Bragadóttur eiga náskylt
við ýmsar algengar skáldsögur um og
handa litlum stúlkum — eins og líka
hitt hvað margar frumsamdar sögur
handa börnum og unglingum eru
samdar við sama leist og innlendar og
erlendar skemmtibókmenntir.
Kannski spurning hvort „barna-
sagan” heyri ekki, sem bókmennta-
grein, skemmtibókmenntum til.
Gagn að bókum
Svo mikið er vist að
skemmtibókmenntir okkar með
kostum sínum og göllum, verðleikum
og takmörkunum, eru runnar af
djúpum lindum. Þær eru sprottnar af
nauðsyn eins og viðgangur þeirra á
meðal lesenda skýrast sýnir.
Til að átta sig á þeim er brýnast að
skilja að þær eru sinnar sérstöku
tegundar og hafa þar með aðra
tilætlun en annarskonar bókmenntir.
Þær geyma ekki né miðla neins konar
uppbót á dauflega ævi lesandans,
þótt því sé einatt haldið fram í
einhvers lags fásinnu, né þá heldur
ímyndaðri endurbót þess sem les-
andanum hefur mistekist í sínu dag-
lega lífi. Þær fela þessvegna hvorki i
sér lífsflótta né veruleikafölsun. Svo
vitgrannir erum við lesendur ekki.
Aftur á móti birta þær viðbót við
lífið og veruleikann eins og hann
gengur og gerist. Og það vita
lesendur þeirra auðvitað allra
manna best.
Þá er líka ljóst hvað greinir á milli
skemmtibókmennta og hins góða
skáldskapar, skáldbókmenntanna.
Samkvæmt eðli og ætlun sinni eru
skemmtibókmenntir umfram allt
gagnlegar bækur, gera lesanda það
gagn sem hvíld má veita.
(Fyrri greinar um „bækur og bókmenningu",
«am nú eru ioksins á enda, birtust sem hér sogir
um bókaútgófu og bókamarkað 16. og 17.
febrúar, um spennu- og reyfarasögur 20.
febrúar, 3. mars, 10. mars, um óstarsögur 16.
og 17. mars, 23. mars. Fyrri grein um innlendar
skemmtisögur birtist 31. mars).
HVÍLD ER GÓD
sakamanni. Væntanlega er sagan
samin undir fyrirmynd eða áhrifum
frá sænsku höfundunum Sjöwall og
Wahlöö sem einnig eru hér á bóka-
markaðnum. Þótt margt sé gott um
sögu hans, og ég veit enga betri
frumsamda sakamálasögu á íslensku,
er eins og Gunnar hafi enn ekki
allskostar komið höndunum utan um
frásagnarefnið. En það er alveg
óhætt að vona að þriðja saga hans af
Margeiri verði reglulega góð skáld-
saga.
Fram til freisis
Haustvika, fyrsta skáldsaga
Áslaugar Ragnars, fjallar bæði um
sakamál og ástir. Samt er eins og
hvortveggja sé nánast til málamynda,
einkum til þess ætlað að fá frá-
sagnarefninu farveg. Efnið er
þroskasaga, eins og líka Aðalheiður
Karlsdóttir, Snjólaug Bragadóttir
vilja segja þroskasögur í sínum
bókum, og þroskaleiðin liggur um
ástina. Sif söguhetja lýsir því sjálf í
fyrstu persónu hvernig hún vex frá
eiginmanni og ástmanni sínum, og
burt frá ástinni sjálfri um síðir. Hér er
hafnað öllum rómantískum hug-
myndum um endurlausn
tilfinninganna i og með eiginorði,
andlegt gildi ástalífs. Niðurlagsorð
sögunnar urðu strax fleyg i ritdómum
um hana í vetur:
„Ég verð að venja mig af því að
hugsa um sjálfa mig sem helming af
einingu, sem ófullkominn ein-
stakling. Ég er ein manneskja,
ekki hálf. Sjálf hef ég valið mér það
hlutskipti að vera ein. Það er enginn
betri helmingur.”
í þessu efni brýtur Áslaug
Ragnars þvert í bága við
venjubundnar ástarsögur. Eins og að
sínu leyti líka saga Gunnars Gunnars-
sonar er Haustvika til marks um það
hvemig skemmtibókmenntir semja sig
að breyttri hugmyndatísku og gildis-
mati, nýjum frásagnarefnum og
aðferðum, þar sem það á við. Aftur á
móti er ástin eftir sem áður nauðsyn-
leg í sögunni: ástalífið sjálft geymir
endurlausn til frelsisins. Eins og i
mörgum erlendum skemmtisögum
hefur tilfinninga- og ástalífið í Haust-
viku alveg ótvírætt neyslugildi, til
jafns við og umfram önnur þau gæði
sem standa til boða í heimi hennar.
Og neyslugildin eru hér hin hinstu
eða æðstu gildi — rétt eins og i heimi
Bækur og bókmenning:
Áslaug Ragnars, höfundur Haust-
viku.
með uppljóstrun sakar og saka-
manns. Samt er sögulausnin sjálf
ansi tæp: konulikið síðan í
sögubyrjun er eftir sem áður
ókunnugt lík, þótt takist að koma á
það nafni og veit enginn deili-á því né
erindi þess í söguna.
Morðið í Margeiri og
spaugaranum verður af tómu óhappi,
slysni eða slysalegri endingu. Sökin
stendur dýpra. Sakarefnið er
tilfinningakreppa, tilfinningakuldi,
einangrun manns frá manni og angist
og hrottaskapur sem af henni
sprettur — allt tóm tilviljun. Þótt
sakborningur finnist og sakamanni sé
refsað er sökin sjálf óbætt. Eins og
margar aðrar sakamálasögur um
þessar mundir rúmar Margeir og
spaugarinn raunsæislega og gagnrýna
samtíðarlýsingu, leitar sálfræðilegra
og félagslegra skýringa á sakarefni og
hrein og bein lögreglusaga: fjallar um
rannsókn Margeirs lögreglufulltrúa á
líkfundinum og sakarefnum, sem
undir búa og upp koma um síðir.
Þetta er ljómandi vel stíluð, læsileg
frásögn, ætlar sér og tekst raunar til
furðu mikillar hlítar að lýsa og láta
atburði gerast í raunhæfu reykvísku
og íslensku samtíðarumhverfi. Það er
enginn vandi að þekkja sig í heimi
sögunnar og meðal fólksins sem
tekur þátt í henni.
Aftur á móti verða kynleg rof í
formgerð sögunnar þegar á hana
líður og vikið er af sjónarhól lög-
reglunnar og rannsóknarinnar og frá
réttri tímaröð atburða, farið í staðinn
að lýsa innan að forsögu atburðanna
og þátttakendum í sjálfu því sakar-
efni sem rannsóknin beinist að,
horfnu konunni og friðli hennar. Þá
er eins og lögreglusagan sé í bili að
hugsa um að verða annarskonar
saga, „sálfræðileg glæpasaga” sem
svo má kalla og hefur sakamann, sak-
borning eða sökunaut fyrir
söguhetju. Svo er aftur hætt við
þetta og verða venjubundin málalok
áður gefa sögulokin til kynna að með
þeim sé allt sem á undan gekk grafið
og gleymt og nýtt blómaskeið vegs
og valda bíði nú fjölskyldunnar.
Aðalhugmyndin virðist vera sú að'
þrjóturinn Kolbeinn hafi mannast
svo á hrakningnum erlendis að hann
muni nú reisa ættina við með vitur-
legri försjá sinnar góðu frú móður,
Sigurdísar. Aftur á móti gerir
ruglingslegur frásagnarháttur,
síhvarflandi sjónarhorn sögunnar og
hinn óskilmerki stílsháttur les-
andanumbýsna öruðugaþá hluttekningu
í hug og háttum sögufólksins,
Elíasar, Kolbeins, Sigurdísar ætt-
móður, sem nægi honum til að festa
trú á það og hið annarlega umhverfi
þess — þó ekki væri nema rétt á
meðan maður er að lesa söguna.
Tóm tilviljun
Margeir og spaugarinn, önnur
saga Gunnars Gunnarssonar um
sömu söguhetju, snýst líka um dular-
fullt mannshvarf. Þar er það raunar
ókunnugt lik sem finnst á reki og
enginn veit hvert það er. Þetta er