Sunnudagur fylgirit Þjóðviljans - 23.11.1945, Side 18

194
SUNNUDAGUR
r~....... .......................
Eyðibýli á
Hrunamannaafrétti
Framhald af bls. 191.
úr rannsókninni á Þórarinsstöðum. Þar he'fur
ekki verið stórbýli, en snyrtilegt og þrifalega um
gengið, búskapurinn ekki stórkostlegur, en þó sæmi-
legur, sauðbú töluvert og líklega til hús yfir allan
fénaðinn, sem er hið mesta menningarmerki og ber
bóndanum gott vitni. Á þessum bæ hefur verið búið
mjög mikið að sínu. Svo var alls staðar fyrrum á
landi hér og því meir, því fjær, sem bæirnir voru
verzlunarstöðum og þjóðbrautum hinna stóru byggð-
arlaga. Frá Þórarinsstöðum er 24—25 stunda lesta-
gangur niður á Eyrarbakka, sem hefur verið næsti
kaupstaður, svo að það hefur komið sér vel fyrir
bóndanum gott vitni. Á þessum bæ hefur verið búið
um degi. Enda þurfti hann þess ekki. Af matvælum
þurfti hann ekki að flytja að annað en ef til vill
komvöru og skreið, dúkarnir til fatagerðarinnar voru
unnir heima, jámið var unnið heima, og skógarvið-
urinn entist langt til húsagerðarinnar. Máttarviði
alla hefpr þó orðið að flytja að. Hvernig afkoman
hefur svo verið, er ekki gott að segja. En þegar á
allt er litið, virðist sennilegt, að bærinn á Þórar-
insstöðum sé ákjósanlegur fulltrúi íslenzkra mið-
lungsbæja frá miðöldum. Eins og einn rannsóknar-
maðurinn sagði í sumar, er hann renndi augunum
yfir rústimar: „Hann var enginn stórbóndi hann
Þórarinn, en hann var farsæll“.
En hvenær var hann uppi bóndi sá, sém látið
hefur eftir sig þessar minjar? Hé.r hafa verið nefndar
miðaldir í sambandi við hann, en hvenær skyldi
bærinn á Þórarinsstöðum hafa farið í eyði nánar
tiltekið? Þegar maður grefur upp fornar rústir, von-
ar maður í lengstu lög, að einhverjir fomgipir finn-
ist, sem maður veit, að eru einkennandi fyrir eitt-
hvert afmarkað tímabil. Það eru þær einföldustu
og beztu heimildir um aldur rústanna, sem til eru.
En á Þórarinsstöðum brugðust þessar vonir gjörsam-
lega^ því að þeir fáu forngripir, sem þar fundust,
voru allir næsta ómerkir og veita alls enga vitneskju
um aldur rústanna. Aðrar leiðir verður að fara. En
skriflegar heimildir bregðast okkur einnig að mestu
leyti. Þórarinsstaða er hvergi getið í fomsögunum
og máldagabók sú, er Vilkin Skálholtsbiskup lét
gera árið 1397, er elzta heimildin, sem nefnir þá á
nafn. í þessari bók stendur, að Hólakirkja í Hruna*
mannahreppi eigi „afrétt til Þórarinsstaða“, sem
bendir eindregið í þá átt, að bærinn hafi þá verið
kominn í eyði. Þetta er allt og sumt. Það er vitan-
lega gott og blessað að fá vitneskju um, að bær-
inn hafi verið kominn í eyði árið 1397, en við þurf-
um að vita enn gjör um aldur hans. Og þá er eftir
þrautalendingin, öskulagatímabilið, sem dr. Sigurður
Þórarinsson hefur sett á laggimar. Víða um land
getur að líta lög í jörðu, sem stafa frá gosum í eld-
fjöllum, og eru sum eldri en byggð íslands, önnur
frá sögulegum tíma. Öskulagafræðin fæst við að
ákveða frá hvaða gosi hvert lag er og getur þannig
orðið stórkostleg hjálparhella fornfræðinga við ald-
ursákvarðanir fómminja. Sigurður Þórarinsson beitti
þessari aðferð við bæina í Þjórsárdal og hann hafði
einnig hönd í bagga með rannsóknunum á Þórar-
insstöðum. Yfir rústunum þar lá þykkt lag af hvít-
um vikrif gosösku. Eftir að það öskulag féll, hefur
ekki verið búandi á Þóraripsstöðum og mestar líkur
eru til, að það hafi einmitt verið orsökin til að
bærinn lagðist í eyði. Sigurður Þórarinsson telur,
að þetta goslag stafi frá Heklugosi einu miklu árið
1300, því sama, sem grandaði byggðinni í Þjórsárdal
að miklu leyti. Þetta verður að telja sennilegt meðan
ekki-verða færðar sönnur á annað, enda er svið
bæjarins vel í samræmi við það sem við hugsum um
íslenzka bóndabæi á Sturlungaöld.
Árið 1300 hefur þá staðið meðalstórt, snoturt býli
á Þórarinsstöðum. En skyndilega hefst eldgosið,
glóandi aska fellur^ eins og kafaldshríð yfir bæinn
og umhverfi hans og myndar að lokum þykkt lag-
Gróðurinn sviðnar, vikurinn fýkur til og frá, hleðst
í skafla upp við húsin og smýgur inn um glufur °B
gættir. Þá tekur bóndinn sig til, tínir saman allt
lausafé sitt, rífur stórviðina úr bænum og flytur
búferlum. Ef til vill hefur hann þá byggt Þórarins-
staði þá, sem enn eru í góðu gildi í Hrunamanna-
hreppi. En inn frá standa tóftirnar opnar, og það
líður ekki á löngu, áður en þær fyllast af vikri,
smátt og smátt grafast þær og hverfa með öllu, og
nafnið eitt heldur uppi minningunni um hinn gamla
bæ. Og þannig líða margar aldir. En að lokum snýst
leikurinn við, foklögin, sem grófu rústirnar, tekur
nú að blása burt, og einn góðan veðurdag fer aftur
að brydda á bænum hans Þórarins. Þá er að grípa
tækifærið og rannsaka hann, eins og nú hefur verið
gert. Því að eyðingin heldur áfram, veggirnir hrynja,
gólfskánirnar leysast sundur og rústirnar afmyndast