Vísbending - 17.06.1995, Qupperneq 5

Arnljótur Ólafsson, fyrsti hagfræðingur íslands, eftir Ásgeir Jónsson
Arnljótur Ólafsson
Drykkja og bylting
Það er 17. janúar 1850. Sveinbjörn
Egilsson, rektor Lærða skólans í
Reykjavík, hefur safnað nemendum
sínum á hátíðarsal skólans og þrumar
yfir þeim skammarræðu. Tilefnið er að
skólapiltar hafa rofið bindindisheit
skólans og drekka áfengi á vel völdum
stöðum í Reykjavík. Hér er þó stærra
mál á ferðinni en þrátt um brennivíns-
drykkju. I Evrópu loga byltingareldar
og almúgi rís upp gegn einvöldum og
heimtar frelsi. En á íslandi brýst þetta
út í óvirðingu skólapilta við vald rekt-
ors.
Sveinbjörn, hinn mikli unnandi
klassískra fræða, notar rök rómverskra
málsnillinga til að úthrópa þetta brot
gegn yfirvöldum. Eftir ræðuna sitja
nemendur hnípnir, þar til langur sláni
úr Húnavatnssýslu sprettur upp úr sæti
sínu, hrópar mótmæli og skólapiltar
fylkja sér saman. Piltarnir halda úti-
fund og komast að því að nú dugir fátt
annað en bylting. Þeir hlaupa um
Reykjavík og hrópa rektor sinn niður á
latínu: Pereat rektor Sveinbjörn Egils-
son! Eftir þessa æsingu fylgdi stríðs-
ástand í skólanum og enginn þessara
skólapilta fær að útskrifast. Benedikt
Gröndal (Sveinbjarnarson) fullyrðir í
ævisögu sinni Dægradvöl að þessar
deilur hafi kostað föður hans lífið, en
Sveinbjörn gat aldrei á sér heilum lek-
ið eftir þetta og sagði af sér sem rektor
skömmu síðar. Hins vegar átti forsprakkinn,
sláninn frá Húnavatnssýslu, eftir að standa í
mörgum slíkum deilunt á langri ævi og illindi
virtust aldrei hrína á honum. Orðið frelsi var
honum ætíð mjög tamt í munni, en hann var
þó ekki aðeins þjóðfrelsismaður að hætti
þeirrar tíðar, um að ná fram aðskilnaði við
Danaveldi. heldur lagði hann áherslu á mann-
frelsi til orða og athafna. Hann þótti óbilgjarn,
þversum, og átti marga hatursmenn, tvisvar
var honum vísað í pólitíska útlegð, en jafn-
harðan reis hann upp aftur tvíefldur til nýrrar
baráttu. Þessi maður hét Arnljótur Olafsson og
reit fyrstur á fræðilegan hátt um hagfræði á
íslenska tungu, og því getur hann talist fyrsti
hagfræðingur Islands.
Barátta á þingi
Arnljóti var vísað úr skóla eftir pereatið og
lafðist brautskráning hans um eitt ár af þeini
sökum, en sarna sumar og útskriftin fór loks
Um ríkisfjármál
Þó tekur steinínn úr, er tekið er til fjármál-
anna. Þá kemur hver með sína knjmmu og
stingur í landssjóð. „Brú þarf í minni sveit'
segir einn; „jarðyrkjuverkfæri þarf í mínum
hreppi", segir annar,.. Allur kostnaður til
þessa skal nú greiddur úr landssjóði, af al-
mannafó, handa sérstökum sveitum og ein-
stökum mönnum. Hvern meðskapaðan
rétt, má ég spyrja, hafa nú þessar sérstöku
sveitir eða einstöku menn til ailsherjarfjár úr
landssjóði? Eður hvern greiða hafa þeir
unnið þjóðinni svo þeir séu maklegir slíkra
launa? Nei, er eigi slíkt að skattgilda al-
menning i óverðskuldaðan hag sérstöku
heraði og einstökum manni? Hvað er sik
skattgilding annað en yfirgangur, annað en
löghelgað rán og gripdeildir?..,
fram hélt hann utan til Kaupmanna-
hafnar. Þar hóf hann nám í málfræði,
en sneri sér fljótlega að nýrri og
spennandi fræðigrein, er hann sjálfur
nefndi auðfræði, en er í dag nefnd
hagfræði. Þetta var frjáls studia að því
leyti að hann lauk ekki prófi og varð
jafnframt gagnkunnugur ýmsum grein-
urn, s.s. heimspeki, sagnfræði og bók-
menntum.
Arnljótur gerðist brátt atkvæðamikill í
íslenskum stjómmálum, skrifaði margt
um efnahagsmál í íslensk blöð og lá
ekki á skoðunum sínum. Arið 1858,
átta árum eftir pereatið, kusu Borgfirð-
ingar þennan skelegga unga mann sem
þingmann sinn. A þingi lenti Arnljótur
fljótlega upp á kant við Jón Sigurðs-
son þingforseta og deildu þeir um
margt. Hafði Arnljótur betur í fyrstu,
en brátt tók Jón að sækja á og endaði
svo að Arnljótur féll af þingi 1867 og
dæmdist í pólitíska útlegð eftir að hafa
beðið ósigur fyrir Jóni.
Eftir 10 ár voru þessar deilur teknar að
fyrnast svo, að Arnljótur var kosinn á
þing öðru sinni, en lenti þá strax í deil-
um við eftirmann Jóns í stöðu þing-
forseta, Benedikt Sveinsson (Jón
Sigurðsson lést 1879). I þessum deil-
um var Arnljótur málsvari efnahags-
legra framfara, eða umbóta í hagkerfi
landsins, en hann taldi Alþingi leggja
of mikla áherslu á endalaust þref um
aðskilnað frá Danaveldi. Landið var
fátækt og efnahagur frumstæður, enda allir at-
vinnuvegir í fjötra reyrðir. Miklar hömlur voru
á búsetu og þorra þjóðarinnar var með lögum
skipað að vinna að einum atvinnuvegi, land-
búnaði, sem að fornu hafði verið. (Þó var því
komið í lög 1863 að menn gátu keypt sér
frelsi.) Þetta stóð öðrum atvinnugreinum, s.s.
sjávarútvegi, fyrir þrifum, en Alþingi mat
þarfir bændabýla fyrir ódýrt vinnuafl ofar
öðru. Atvinnufrelsi eða afnám vistarbandsins
var eitt aðalbaráttumál Arnljóts, en þar varð
honum lítt ágengt.
Eftir hatramma baráttu í nokkur ár beið
Arnljótur ósigur fyrir Benedikt og féll af þingi
1886, sat þó sem konungkjörinn þingmaður
næstu 5 ár á eftir eða til 68 ára aldurs. Því má
svo bæta við að Alþingi þverskallaðist lengi
við breytingunr á atvinnulöggjöfinni. Fólki
tjölgaði hraðar en sveitirnar réðu við að metta,
sérstaklega eftir kuldaskeið sem hófst um
1880. Fyrst lýðnum var ekki leyfilegt að flytja
VÍSBENDING
5