Helgarpósturinn - 08.12.1994, Blaðsíða 27

FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 1994
MORGUNPÓSTURINN SAKAMÁL
27
Sævar Marinó Ciesielski var dæmdur í lífstíðarfangelsi í Sakadómi
Reykjavíkur skömmu fyrir jól 1977 en Hæstiréttur mildaði refsinguna í
sautján ár rúmum tveimur árum síðar.
að nokkuð hafi verið hægt að full-
yrða um það. Hlutverk dómstóla
var því að leggja mat á gildi jatning-
anna og þann þráð sem rannsókn-
armennirnir töldu að tengdu þær.
Dæmt var í Geirfmns- og Guð-
mundarmálunum í Sakadómi
Reykjavíkur 19. desember 1977 og
voru þá kveðnir upp þyngstu dóm-
ar aldarinnar. Niðurstaða dórnar-
anna, Ármanns Kristínssonar,
Haraldar Henryssonar og Gunn-
laugs Briem dómsformanns, var
sú að Sævar og Kristján Viðar
skyldu sitja ævilangt í fangelsi,
Tryggvi Rúnar í 16 ár, Guðjón
Skarphéðinsson í 12 ár, Erla Bolla-
dóttir í 3 ár og Albert Klahn í 15
mánuði.
í febrúar 1980 kvað Hæstiréttur
svo upp sinn dóm. Það kom í hlut
hæstaréttardómaranna Björns
Sveinbjörnssonar, Ármanns
Snævarr, Benedikts Sigurjóns-
sonar, Loga Einarssonar og Þórs
Vilhjálmssonar að leggja mat á
rannsóknarniðurstöðurnar.
Þeir milduðu dómana yftr Sævari
og Kristjáni Viðari þannig að sá
fyrrnefndi fékk 17 ára fangelsi en sá
síðarnefndi 16 ára. Dómurinn yfir
Tryggva Rúnari var styttur í 13 ár,
Guðjóni í 10 ár og Alberti Klahn í 12
mánuði. Hann var hins vegar stað-
festur yfir Erlu Bolladóttur.
I forsendum dóms Hæstaréttar
segir að ekki sé mark takandi á því
að sakborningar hafi dregið fram-
burð sinn til baka. Eins og fram
kom í MORGUNPÓSTINUM síð-
astliðinn fimmtudag var það meðal
annars á þeim forsendum að þær
hafi ekki verið dregnar til baka fyrr
en á árinu 1977. Samt lá fyrir bréf
frá einum stjórnenda rannsóknar-
innar, Erni Höskuldssyni dóm-
arafulltrúa, að hann hefði ekki tek-
ið mark á afturköllun Sævars á
játningum sínum í þinghaldi 11.
janúar 1976, fimm dögum eftir að
þær iágu fyrir.
Sakborningar í Geirfinns- og
Guðmundarmálunum voru á aldr-
inum sautján til nítján ára þegar
Geirfinnur Einarsson og Guð-
mundur Einarsson hurfu sporlaust,
ef undan er skilinn Guðjón Skarp-
héðinsson sem var rúmlega þrítug-
ur.
Umdeild rannsókn
áásökunum um
harðræði
Þann 11. október 1979 lauk rann-
sókn á meintu harðræði sem Sævar
taldi sig hafa verið beittan í Síðu-
múlafangelsinu við rannsóknina.
Þórir Oddsson, vararannsóknar-
lögreglustjóri, var fenginn til að
annast rannsóknina og var þá jafn-
framt skipaður rannsóknarlög-
reglustjóri ríkisins um tíma í stað
Hallvarðs Einvarðssonar. Hall-
varður var einn af stjórnendum
rannsóknarinnar á mannshvörfun-
um en þá var hann vararíkissak-
sóknari.
Þá og síðar hefur mjög verið
gagnrýnt að Þórir hafi verið feng-
inn til að rannsaka ávirðingar sem
bornar voru á raunverulegan yfir-
mann hans og jafnframt undir-
menn í rannsóknarlögregluliðinu.
Rökin fyrir því að Þórir var talinn
hæfur til að takast á hendur þessa
rannsókn voru þau að hann hafði
dvalist erlendis og ekki komið ná-
lægt rannsókn mannshvarfanna.
Horft var framhjá tengslum hans
við þá sem lágu undir sök Sævars.
Það kom svo í hlut Hæstaréttar
að meta rannsókn Þóris, sem var án
raunverulegrar niðurstöðu. Enginn
var sakfelldur en í dómi Hæstarétt-
ar var einn af yfirmönnum Síðu-
múlafangelsisins, Gunnar Guð-
mundsson yfnfangavörður, ávítt-
ur fyrir að hafa lostið Sævar kinn-
hesti. Þá er talað um í dómnum að
ekki hafi alltaf verið beitt réttum
rannsóknaraðferðum og sérstak-
lega tilgreint að stundum hafi yfir-
heyrslur staðið lengur en lögboðið
sex tíma hámark. Þá hafi verjendur
ekki verið tiltækir í öllum tilvikum
sem rétt hefði verið að þeir væru
viðstaddir.
Við rannsóknina báru nokkrir
fangaverðir vitni og upplýstu um
nokkur atriði sem Hæstiréttur tók
ekki til greina. Kjartan Kjartans-
son lýsti atviki þar sem Sævar hafði
verið „svínbeygður" við yfir-
heyrslu, eins og hann orðaði það.
Jóna Sigurjónsdóttir greindi frá
því að Gunnar hefði fyrirskipað að
haldið skyldi vöku fyrir Sævari og
Tryggva Rúnari strax eftir að hann
ræddi við Örn Höskuldsson í síma.
Þá hafi Sævar verið tuskaður til og
ljós stöðugt látið loga í klefa hans
og sakborningar hafi orðið fyrir
margs konar annarri áreitni fanga-
varða. Einnig bar Guðrún Óskars-
dóttir að hún hefði oftar en einu
sinni heyrt pústra á meðan verið
var að yfirheyra Sævar. Þessi fram-
burður var ekki talinn marktækur.
Þá báru fleiri en einn fangavörður
að þeir hafi verið fengnir til að
veiða upp úr föngunum það sem
þeir gætu og skýra rannsóknar-
mönnunum eða Gunnari Guð-
mundssyni frá því hvers þeir yrðu
vísari. Þetta var þeim óheimilt að
gera.
Hlynur Þór Magnússon, fanga-
vörður, var ekki kallaður til vitnis
við harðræðisrannsóknina. .1 viðtali
við Eintak í apríl á þessu ári hafði
hann ófagra sögu að segja. Þar lýsti
hann því hvernig skipulega var
reynt að brjóta sakborningana nið-
ur. „Rannsóknarmennirnir og
fangaverðirnir trúðu því að það
væri öllum fyrir bestu að klára
rannsóknina,“ sagði hann, „og
hugsuðu sem svo að nauðsyn bryti
lög, eins og stundum er sagt. Skipu-
lega var reynt að brjóta sakborning-
ana niður og nánast allt var talið
réttlætanlegt til að leysa málið sem
fyrst og þá var sama hvaða aðferð-
um var beitt til þess. Ég vil taka það
fram að fangaverðir beittu ekki
harðræði að eigin frumkvæði held-
ur kom það frá rannsóknarmönn-
unum. Fangaverðirnir voru hund-
arnir sem þeir siguðu."
Hlynur tiltók dæmi máli sínu til
stuðnings. Sævar hafi verið hrædd-
ur með því að fangaverðir gerðu sig
líklega til að drekkja honum í
þvottavaski með því að kaffæra
hann. Þannig hafi verið spilað á
vatnshræðslu hans. Einnig hafi ver-
ið logið að sakborningunum í því
skyni að brjóta þá niður og fá þá til
að játa. Þeirn hafi verið gefnir gríð-
arlegir skammtar af lyfjum til að
slæva dómgreindina og háreysti
höfð uppi til að halda vöku fyrir
þeim. Þessi framburður Hlyns mun
að öllum líkindum styrkja kröfu
Sævars um endurupptöku málsins
því hann telst til nýrra gagna.
Efasemdir um niður-
stöðu dómstólanna
Fjölmiðlar voru undirlagðir um-
fjöllun um rannsóknina á hvarfi
Guðmundar og Geirfinns árum
saman. Þar bar flest að sama brunni
- - búið var að fella dóm yfir sak-
borningunum fyrirfram. 1 leiðara
Morgunblaðsins skömmu fyrir upp-
kvaðningu dóms í Sakadómi
Reykjavíkur í desember 1977 var til
dæmis krafist lífstíðarfangelsis. Og
ritstjórunum varð að ósk sinni.
Frá þeim tíma hafa verið ritaðar
tvær bækur um Guðmundar- og
Geirfinnsmálin. Gamall kennari
Sævars, Stefán Unnsteinsson,
sendi frá sér bókina Stattu þig
drengur!, árið 1980, og gagnrýndi
rannsóknina á ýrnsa lund. Það
gerði einnig Þorsteinn Antons-
son í sinni bók, Áminntur um
sannsögli, sem út kom fyrir þremur
árum eftir langan undirbúning og
mikla yfirlegu. Þá hefur Viðar Vík-
ingsson, kvikmyndagerðarmaður,
lagt drög að kvikmyndahandriti
um þessi mál. Hann komst að svip-
aðri niðurstöðu og Stefán og Þor-
steinn eftir að hafa sökkt sér ofan í
málsgögnin.
Eitt nrerkilegasta innleggið í
þessa umræðu er þó ítarleg grein
sem birtist í Mannlífi árið 1987 eftir
William O’Connor, íra sem búsett-
ur hafði verið hér frá árinu 1973.
Hann hafði fylgst með málinu frá
upphafi og lagt margra ára vinnu í
að kynna sér málsgögnin, auk þess
sem hann ræddi við sakborninga,
lögmenn, vitni og marga fleiri sem
nálægt málinu komu. Hans niður-
staða var sú sama og hinna, að sak-
laust fólk hafi verið dæmt.
O’Connor staldraði sérstaklega
við hinn dularfulla mann, sem
Geirfinnur hafði rnælt sér mót við
kvöldið sem hann hvarf, Leirfinn.
O’Connor er sannfærður um að
Leirfmnur sé týndi hlekkurinn í
Geirfinnsmálinu og segir orðrétt:
„Allar líkur benda til þess að
hann eigi aðild að hvarfi Geirfinns
Einarssonar. Niðurstaðan var hins
vegar sú að hipparnir voru dæmdir
fyrir morð en þessi maður leikur
lausum hala og er eilíf ráðgáta: Þrír
rnenn voru ákærðir fýrir morð án
þess að vitað sé til að þeir hafi haft
nokkurt samband við hið meinta
fórnarlamb sem hins vegar er vitað
að átti stefnumót við einhvern ann-
an raunverulega á sömu stundu og
þeir áttu að hafa drepið hann. Þetta
óvenjulega ósamræmi ætti að vera
flestum næg ástæða til að staldra
við. Dæmin um ósamrýmanleg
efnisatriði í Geirfmnsmálinu eru þó
mun fleiri.“
I mars síðastliðnum hófst svo
umfjöllun í vikublaðinu Eintaki um
Guðmundar- og Geirfinnsmálin
sem stóð fram á sumar. Þar lýstu
fjölmargir efasemdum sínum um
sekt sakborninganna. Og þjóðin
virðist líka efast. Bent var á að sá
möguleiki að réttarmorð hafi verið
framið sé eins og opin und í þjóðar-
sálinni og þess vegna verði að
kanna eins ítarlega og hægt er hvort
sú hafi verið raunin eða ekki. Það
sjónarmið er einnig áberandi að
burtséð frá sekt og sýknu hafi með-
ferð Guðmundar- og Geirfinns-
málanna hjá lögreglu og dómstól-
um verið með þeim endemum að
óhjákvæmilegt sé annað en að fara
rækilega ofan í saumana á því.
Eftir að Sævar skilaði dómsmála-
ráðherra ítarlegri skýrslu fyrir
nokkrum vikum fór umræðan af
stað aftur og heldur væntanlega
áfram þar til þjóðin hefur annað
hvort verið sannfærð um sekt sak-
borninganna eða þeir sýknaðir.
Styrmir Guðlaugsson
Kristján Viðar Viðarsson var úrskurðaður í lífstíðarfangelsi í undirrétti
eins og Sævar en niðurstaða Hæstaréttar var sú að hann skyldi sitja
inni í sextán ár.
Guðmundur Einarsson hvarf aðfaranótt 26. janúar 1974 eftir að hafa
verið að skemmta sér í Hafnarfirði. Lík hans hefur aldrei fundist en
Sævar M. Ciesielski, Kristján Viðar Viðarsson og Tryggvi Rúnar Leifs-
son voru sakfelldir fyrir að hafa verið valdir að dauða hans í átökum um
nóttina. Albert Klahn Skaftason hlaut einnig dóm fyrir að hafa aðstoð-
að þá við líkflutningana.
Sérstakur saksóknari, sem skip-
aður verður til að fjalla um
kröfu Sævars M. Ciesielskis,
kemur til með að standa
frammi fyrir ótal álitamálum
Sekeða
saklaus?
Fjölmörg atriði hljóta
að koma til skoðunar hjá sér-
stökum saksóknara, sem skip-
aður verður til að fjalla um kröfu
Sævars M. Ciesielskis um að
Guðmundar- og Geirfinnsmálin
verði endurupptekin. Saksókn-
arinn mun síðan skila Hæsta-
rétti greinargerð ásamt tillögum
um hvað gera skuli, eins og lög
gera ráð fyrir. Spurningin um
sekt og sakleysi er þó ekki það
eina sem saksóknarinn þarf að
taka afstöðu til. Hann þarf einn-
ig að skera úr um hvort rann-
sóknin og málsmeðferðin sjálf
hafi verið með eðlilegum hætti
og innan ramma laganna. Hér á
eftir eru rakin nokkur álitamál
sem hann mun standa frammi
fyrir. Þau eru þó margfalt fleiri.
Engin áþreifanleg sönn-
unargogn studdu játningar sak-
borninganna. Hvorki fundust lík,
morðvopn né annað það sem
gæti tengt þá hvarfi Guðmundar
og Geirfinns. Niðurstaða Saka-
dóms og Hæstaréttar byggðust
því nær alfarið á játningunum.
Leirfinnur9.„9ur
laus. Allar líkur benda til þess
að maðurinn, sem Geirfinnur
mælti sér mót við að kvöldi 19.
nóvember 1974, eigi aðild að
hvarfi hans. Ýmsar getgátur
voru og eru uppi um hver þessi
óþekkti maður á bak við leir-
styttuna sé en Ijóst er að hann
er lykillinn að lausn málsins.
Hvorki lýsing sjónarvotta á
manninum né leirstyttan líktist
neinum sakborninga.
Þrír menn
ákærðir og dæmdir fyrir að hafa
orðið Geirfinni að bana. Á sömu
stundu og þeir áttu að hafa myrt
Geirfinn átti hann stefnumót við
„Leirfinn". Allt er hins vegar á
huldu um samband Geirfinns og
sakborninganna þannig að mót-
ívið, eða morðástæðan, sem
ákæruvaldið lagði upp með er
reist á afar veikum grunni.
Aörir,
sakborningar hafa
ekki tekið þátt í baráttu Sævars,
en þeir hafa hins vegar, allir
nema einn, lýst yfir sakleysi
sínu, bæði fyrir dómi og eins í
bókum og fjölmiðlum.
jon Skarphéðinsson,
einn sakborninganna, hefur
aldrei dregið jatningar sínar til
baka. Þegar játningar Guðjóns
eru skoðaðar bendir þó flest til
þess að hann hafi ekki tekið
mark á þeim sjálfur.
Rannsókn á meintu
harðræði rannsóknarmanna og
fangavarða í garð sakborninga
var stjórnað af Þóri Oddssyni
vararannsókarlögreglustjóra.
Honum var því gert að rannsaka
ávirðingar bornar á yfirmann
sinn jafnt og undirmenn. Niður-
staðan var sú að Sævar hefði
einu sinni verið lostinn kinn-
hesti.
, sem
ekki varTátinn bera vitni við
harðræðisrannsóknina, fullyrti
síðar að sakborningar hafi verið
pyntaðir til að játa á sig sakir.
Framburður annarra fanga-
varða, sem báru vitni, var að
engu hafður.
Talsmaður
International hefur lýst yfir að
samtökin skærust í leikinn ef
rannsóknin færi fram í dag með
þeim hætti sem raun bar vitni.
Einagrun í meira en tvö ár jaðrar
við pyntingar að mati samtak-
anna og játningar gefnar við
þær aðstæður marklitlar.
Amnesty
dómi
Hæstaréttar er
að finna þá röngu fullyrðingu,
að játningar hafi ekki verið
dregnar til baka fyrr en löngu
eftir að þær voru gefnar. Máls-
gögn sýna að það er ekki rétt
því Sævar dró játningu sína í
Guðmundarmálinu til baka fimm
dögum eftir að hann gaf hana.
Rannsóknardómarinn, Örn
Höskuldsson, taldi sig hins veg-
ar ekki þurfa að taka mark á aft-
urköllun játningarinnar þar sem
hann taldi sig vita betur. Þess
vegna færði hann framburð
Sævars um það ekki til bókar,
eins og honum var skylt. Þetta
viðurkenndi hann síðar.
Sterkar vísbendingar,
sem benda til þess að Sævar
hafi haft fullgilda fjarvistarsönn-
un kvöldið sem Guðmundur
hvarf, voru ekki rannsakaðar
sérstaklega þrátt fyrir að þær
væri að finna í gömlum lög-
regluskýrslum vegna annars
sakamáls.
Þrýstingurinrií
rannsóknarmennina var gríðar-
legur. Stjórnmálamenn, fjölmiðl-
ar og almenningur kröfðust sak-
fellingar. Umfjöllun fjölmiðla var
þeim hætti að þeir voru búnir að
sakfella sakborningana fyrir-
fram. Þegar í Ijós koma að fjórir
menn höfðu setið í gæsluvarð-
haldi mánuðum saman án þess
og sleppt svo og greiddar
skaðabætur jókst þrýstingurinn
til muna á að rnálið yrði leyst.
Yfirlögreglu þjónn
og sakadómari skrifuðu hvor
um sig skýrslur undir lok rann-
sóknarinnar þar sem þeir drógu
stórlega í efa sekt sakborninga.
Þessar skýrslur voru ekki lagðar
fram fyrir dómi en það er at-
hyglisvert að sami sakadómari
átti þátt í að kveða upp lífstíðar-
dóm yfir tveimur sakborning-
anna. Þessar skýrslur voru aldr-
ei lagðar fyrir dómstóla en fund-
ust á Þjóðskjalasafninu fyrr á
þessu ári.
Fjöldi gagna er horfinn úr
gögnum málsins. Af númera-
kerfinu má ráða að tugir blað-
síðna voru teknar úr möppunum
áður en ákæruvaldið lagði málin
fyrir dómstóla. Allt er á huldu
hvað í þeim gögnum er að finna.
Halda mætti lengi áfram en hér
verður látið staðar numið.
-SG