Helgarpósturinn - 18.01.1996, Síða 24

FIMMTUDAGUR18. JANÚAR1996
24
Það vantar semsagt bassann í þetta verk
„Það sem ég sakna frá þeim báðum er harmleikurinn bakvið aula-
skapinn. Það getur þó vel verið að þar sé óhægt um vik. Það er; ef
hann væri leiddur í ljós þávildi þjóðin kannski alls ekki horfa á leikinn
og gengi þeirra Einars Kárasonar og Kjartans Ragnarssonar þar með
lokið, farsæll frami á enda runninn.11
íslenska mafian
Leikfélag Reykjavíkur
Höfundar: Einar Kárason og Kjartan
Ragnarsson , '
Leikstjóri: Kjartan Ragnarsson
Frumsýnt 28. desember í
Borgarleikhúsinu
Eftir að Halldór Laxness,
Þórbergur, Jóhannes úr
Kötlum, Snorri, Steinn og allir
þeir stóru karlar luku sínu
dagsverki hefur í raun verið
beðið eftir bókmenntum á ís-
landi. Þeir eru margir sem ekki
hefur auðnast að taka fullt
mark á neinu sem um vora
daga hefur verið skrifað og
kveðið, — litið á það í besta
falli sem virðingarverðar til-
raunir og þá einkum varðandi
stíl og útlit en ekki innihald, en
í versta falli sem framhleypni
stráka sem sjálfir báru ekkert
skyn á skáldskap og gátu því,
án þess að fá vonda samvisku,
sullað hverju sem var á blað,
fjölfaldað og selt. Sagt er að
fólk hafi keypt af gamalli
tryggð við bókabúðirnar, úr
því ekki var annað betra í boði.
„Strákarnir úr Vogunum“ hafa
Iegið undir þessu ámæli.
Enginn hefur mér vitanlega
sagt að Einar Kárason sé illa
skrifandi og mætir menn bera
lof á hans góðu frásagnargáfu.
Það sem helst hefur verið að
fundið er að söguefnin sjálf
séu ómerkileg, það mannlíf
sem hann lýsir ekki þess virði
að um það sé fjallað. Grunur er
um að ef honum liggi eitthvað
mikið á hjarta þá skrifi hann
sjaldnast um það en gutli þess
í stað í yfirborði meinlausra
og, ef til vill, sér lítt viðkom-
andi hluta.
Kjartan Ragnarsson hefur
oftlega, bæði sem höfundur og
leikstjóri, fengið sömu um-
sögn. Sé svo, á það sér þá afar
eðlilegu skýringu að í okkar
samtíma er engin spurn eftir
heitum, ástríðuþungum skáld-
skap eða djúpum pælingum,
líkt og var á tímum sjálfstæðis-
baráttu og vonar um réttlátt
þjóðfélag í landinu. Þeir svara
því kalli tímans, enda eiga báð-
ir góðu gengi að fagna.
Leikurinn snýst um aulaskap
í stórum sniðum. Heil fjöl-
skylda, allt að því ætt eða
„klan“ sem mest lifir á því að
gramsa í bílapörtum og öðru
rusii, þar sem eiginlega enginn
hefur neinn alvöru vilja til eins
eða neins, enga hugsjón, eng-
an draum til að gera að veru-
leika, — einungis einhverja
frumstæða áráttu til að „setja í
þann stóra“ og það sem fyrst.
Enginn vinnur að því skipulega
að verða eitthvað eða koma
fótunum undir sig og sína en
allir ímynda sér að þeir séu
eitthvað (ekkert smátt), sam-
kvæmt fyrirmyndum útklippt-
um úr draumblöðum. Sá elsti
er að reyna að vera einhvers
konar Einar Ben og ætlar að
græða formúur á gulli úr nám-
um sem fyrir löngu er búið að
sanna að ekkert er úr að hafa.
Annar ætlar að slá alla út með
einhvers konar Edisonsbrell-
um; kaupir sjö hundruð þús-
und silfruð jólatré, á Vellinum
náttúrlega, eitthvað sem aðrir
menn vilja ekki skítnýta, kaup-
ir strandflak og bjargar því
með sniðugri brellu en tapar
öllum gróðanum út úr höndum
sér fyrir aulaskap í samningum
og fávíslega vongleði. Lendir
svo á fylleríi. Þriðji þykist vera
Rockefeller, bankastjóri og fé-
bragðasnillingur, — stelur úr
eigin hendi og lendir í steinin-
um. Kona hans reynir að vera
Marilyn Monroe,
einnig eftir að hún er
farin að skúra mennta-
skólann. Frímerkja-
sleikjari hjá lögregl-
unni ímyndar sér að
hann sé umgangsvin-
ur dómsmálaráðherr-
ans og gott ef ekki
annað eintak af skáld-
sagnapersónu, —
Sherlock Holmes.
Lendir svo í því að
hálfdrepa mág sinn í
yfirheyrslu, fyrir fá-
visku og trúgirni sakir.
Máttlaus dægurlaga-
raulari og brennivíns-
gutlari ímyndar sér að
hann sé partur af
glansveröldinni og eft-
irlætisbarn ríkis-
mannaliðsins eins og
Frank Sinatra. Lendir
svo í brennivíni. Bjarg-
ast í bílpörtum. Og svo
framvegis. Allir eru sí-
fellt að þykjast í stað
þess að vera. Allir eru
sífellt að „lenda í“
klandri. Enginn af fólki
leiksins stýrir vagni
sínum í raun og veru.
Það bara „lendir í“ þessu og
lendir í hinu.
Þannegin má segja að þetta
sé raunsæ og sorgleg háðs-
ádeila á íslensku þjóðina og
það líf sem við höfum lifað að
minnsta kosti tvær kynslóðir
eftir að samstöðu um sjálfs-
bjargarviðleitni íslenskra al-
þýðumanna lauk og við tók að-
skilin glýjuvon hvers og eins
um að sleppa frá þessu og
eignast þess í stað hlutdeild í
hinum amríska draumi, heims-
frægð í kvikmyndum og poppi,
stóran lottóvinning eða skjót-
tekin uppgrip norður í höfum.
Frí og lúxus á sólarströndum.
Yngri konur, betri bíla, eldra
viskí, meiri peninga.
Má þá ekki þar með segja að
þeir félagar hafi dregið upp þá
einu raunsönnu mynd af ís-
lensku þjóðinni á okkar tímum
sem hægt er að draga og, —
einhver vill kaupa?
Víst svo.
Það sem ég sakna frá þeim
báðum er harmleikurinn bak
við aulaskapinn. Það getur þó
vel verið að þar sé óhægt um
vik. Það er; ef hann væri leidd-
ur í ljós þá vildi þjóðin kannski
alls ekki horfa á leikinn og
gengi þeirra Einars Kárasonar
og Kjartans Ragnarssonar þar
með lokið, farsæll frami á enda
runninn. Sterkur grunur leikur
á að þjóðin ætli sér alls ekki að
horfa framan í alvöru sinnar
tilveru og hver sá höfundur,
sem hefur í frammi minnstu til-
burði til að sýna undir teppið í
alvöru, verði að nafni sem
ósjálfrátt er alltaf hlaupið yfir í
listum útgefenda sem og jóla-
gjafavali kaupenda.
Það vantar semsagt bassann
í þetta verk. Þess vegna verður
hin mikla leikmynd, með öllum
sínum keyrandi vélum, upps-
töfluðum bílum og óteljandi
ljóskösturum í lofti, einum um
of. Efnið stendur ekki undir
slíkum íburði.
Það er þó ekki víst að þessi
veikleiki liggi í verki höfundar-
ins og ekki einu sinni í leik-
stjórninni. Hann gæti legið í
leikurunum og almennum mór-
al, þeim sem ríkir jafnt í þjóðlíf-
inu sem á æfingum leikflokks-
ins. Almennri tilhneigingu til
að snerta ekki það sem sárt er,
— sniðganga harmleikinn. Það
er „veto“. Eigin ritskoðun.
Tveir leikarar í
þessari sýningu bera
þennan harmleik með
sér: Árni Pétur Guð-
jónsson og Pétur Ein-
arsson. Sá fyrrnefndi
af fullum þunga. Enda
verður hann lang-
áhugaverðastur að
skoða og, — það sem
einhverjum kynni að
finnast öfugmæli en
er það þó ekki; lang-
hlægilegastur. Músík-
antar þekkja þetta.
Það verður ekkert úr
hinni flögrandi melód-
íu nema bassinn sé
markviss, á sínum
stað.
En sem fyrr segir:
Mórallinn er ekki upp
á það að fjalla um
slíka hluti. Menn
kunna ekki að tala um
þá og það verður svo
miklu auðveldara
bæði fyrir leikstjórann
og Ieikarana, á æfing-
um, að slá úr og í og
skiptast á kerskni
heldur en taka á sig
kross alvörunnar og
hætta á að verða ef til vill sjálf-
ur hlægilegur fyrir. Þess vegna
verða þeir leikarar sem það
gera alítaf dálítið eins og ein-
mana í hverri sýningu en líka
þeim mun meiri aufúsugestir í
hjartaleynum listunnandans.
Dægurlagasöngvari Eggerts,
sá sem stanslaust reynir að
„smæla“ af sér allan vanda, er
listaverk, — einkum í sínum
mjúka, tregafulla og allt að því
barnslega söng. Eggert ætti að
rækta betur með sjálfum sér
það sem þarna er að gægjast
fram. Timburmannasenan er
samt afleit. Óunnin og óhugs-
uð. Þar skortir harmleikinn til
að nokkurri fyndni verði náð.
Nota bene: Allt var mjög fag-
lega gert.
Gott rustaleikrit um eintóma skíthæla
„Tinna Gunnlaugsdóttir er í hjarta sínu alltof mjúk
stelpa fyrir þennan ruddaskap ... Randver er líka
handtakagóður leikari líkt og Pálmi og sannfærandi á
sinn hátt... En það er Örn Árnason sem er maður
vallarins íþessum leik.“
Leigjandinn
Höfundur: Simon Burke
Þýöandi: Hallgrímur H. Helgason
Leikstjóri: Hallmar Sigurösson
Leikmynd: Vignir Jóhannsson
Lýsing: Jóhann Pálmason
Frumsýnt í Þjóöteikhúsinu 13. janúar
ýðingin vakti athygli mína.
Eðlilegt mál, hugsað út frá
eigindum og menningarstigi
persónanna, orðaforði laus við
fátækt án þess nokkurs staðar
væri seilst um hurð til lokunn-
ar. Hnyttin tilsvör. Leyfi mér
þó að benda hinum unga joýð-
anda á nokkrar gildrur sem
hann á til að setja löppina í, —
einmitt vegna þess að hann er
greinilega vel viðmælandi um
tungutak og ég held hann hafi
alla burði til að sjá við tálsnör-
um tískunnar. Það er einkum í
sambandi við enskuslettur og
mismun þann sem er á hugsun
enskunnar og íslenskunnar.
Orð eins og „fuck“ og „screw“
má bulla endalaust með á
ensku, — núorðið. „Ríða“ er
ekki þess háttar orð, síst í
munni kvenna, enda þótt ís-
lenskur nútími, í allri sinni
uppgerðarkokhreysti, sé að
burðast við að nota það á
sama hátt. íslenskan er skálda-
mál fremur en vísindamál og
þar af leiðandi reikandi fremur
en nákvæm í merkingu orða.
Þar verður að beita ýmsum og
mismunandi þýðingum á sama
enska orðinu eftir atvikum. Má
ég benda á litrík orðtök eins og
„að draga upp á sig“, „keyra í
klofgjána", „sulla í XXX“,
„kraka í skolpleiðsluna11...? Af
nógu er að taka.
Það er vandi að klæmast fal-
lega.
„Að vera í djúpum skít“ virk-
ar ekki heldur, alveg sama þótt
við Hallgrímur H. Helgason
höfum báðir, oft og einatt,
heyrt fólk vera að rembast við
að nota það. Það hefur falskan
hljóm. Það er hreint og beint
röklaust hugsað upp á ís-
lensku. Skítur getur ekki verið
djúpur. Kelda getur verið djúp.
Og það er hægt að vera sokk-
inn djúpt í skít. Sjálf málhugs-
unin er með svona setningu
„komin á kaf í skít“.
Nú; þetta er rustaleikrit um
eintóma skíthæla og ekkert
nema gott um það að segja.
Skíthælar, dópsalar, hórur og
hallærislöggur eiga sinn rétt
engu síður en aðrir vinnandi
menn! Hallmar Sigurðsson, sá
háttvísi sómamaður, hefur
ábyggilega haft góða tilbreyt-
ingu og heilsusamlega hollustu
af að vera sparkað út í þetta
drullubað. Guðbjörg Thorodd-
sen, heiðurskvinnan, einnig.
Það eru karlmannleg og föst
tök á þessu öllu.
Pálmi Gestsson hefði verið
kallaður „handtakagóður" í
minni sveit, þar sem fínt þykir
að gera ekki of mikið úr hlutun-
um. Það er „ekkert lítið“ sem
eina leiksýningu munar um
þann dúndrandi kraft sem af
honum stendur í fossaföllum í
allar áttir.
Stefán Jónsson er fínn
svona bakgrunnsleikari, eins
og hann er oft notaður, og
nettur senuþjófur svo sem
hann á kyn til. En ég vil einfald-
lega fá þann pilt í forgrunninn.
Leggið eitthvað á hann. Sjáum
til hvað hann þolir.
Önnu Krístínu tekst þarna,
sem oftast nú orðið, að espa
upp forvitni áhorfandans fyrir
leyndarmáli persónunnar sem
hún leikur og að aðgreina hana
frá þeim sem hún hefur áður
skapað.
Tinna Gunnlaugsdóttir er í
hjarta sínu alltof mjúk stelpa
fyrir þennan ruddaskap, en
hún stendur sig eins og hetja.
Sennilega þyrfti þessi stelpu-
vesalingur í verkinu þó að vera
miklu heimskari og vanmátt-
ugri en Tinna getur nokkurn
tíma gert sig til þess að maður
gæti skilið hana fyllilega og
haft samúð með henni.
Sama má segja um Randvers
mann. Enda þótt bæði virðist
hafa yfir nægum klækjum að
ráða, þá eru það ekki klækir
sem stafa af vitsmunum og eða
frjórri hugsun. Það eru vana-
viðbrögð hórunnar/löggunnar
við áreitum sem þau hafa oft
lent í áður. Þetta á að vera
þunnt fólk sem „lendir í“ þessu
og „lendir í“ hinu fyrir duttl-
unga atvikanna, en ræður sér
ekki sjálft með eigin vitsmun-
um. En Randver er líka hand-
takagóður leikari líkt og Pálmi
og sannfærandi á sinn hátt.
Maður getur meira að segja
trúað því að hann taki Pálma
með annarri hendi og setji á
hann armböndin, slagsmála-
laust.
En það er Öm Áraason sem
er maður vallarins í þessum
leik. „Fjandi er strákurinn góð-
ur,“ sagði einhver. Lengra
verður ekki jafnað. Samt leikur
hann „ekki rétt“. Hann er,
næsta víst, ekki eins og höf-
undurinn hefur hugsað sér
hann og þá fyrst og fremst of
hallærislegur til þess að nokk-
urs staðar í heiminum fyndist
þess háttar skítapleis sem
gæti trúað honum fyrir starfi
lögreglumanns. Skítt með það.
Þegar svo vel er leikið hættir
maður að spyrja um rök.
Feimnin fyrst og ofsinn undir
lokin ganga upp. Einmitt þau
óvæntu viðbrögð sem þó hefði
mátt vænta. Þannig á alltaf að
vera í spennusögum.
Lokin, þegar Tinna snýr á
Randver, eru hins vegar
óprýði á sýningunni. Hefðu
kannski gengið ef báðar per-
sónurnar hefðu verið leiknar
vitlausari, — ef Tinna hefði,
eins og af eðlishvöt, slampast
á þennan mótleik og heima-
skítsmátað lögreglumanninn
fyrir slembilukku. Það hefði
verið sniðugt. En svona út-
reiknuð klókindi virka ekki.
Eins og ég segi: Væri þetta fólk
svona skynsamt hefði það
aldrei lent í þessu.
Leikmyndin er annarleg, —
truflandi á stundum, en sjálf
form hennar, ávöl og hvöss til
skiptis, bera í sér spennu-
magnandi áhrif sem smjúga
inn í áhorfandann bakdyra-
megin við skilninginn. Skrýtnir
hlutir á borð við drjúpandi
vatn í ræsi og rautt klæði við
ljós andspænis einhverju sem
virðist ber steinsteypa og
mótauppsláttur hafa sömu
verkan — líkt og gáta, eða
draugasaga. Sem sagt: Gott.
Það er eitthvað við alla nú-
tímaleikritun sem fær mér
kenndar af ritskoðun. Eins og
höfundana hafi alls ekki lang-
að til að skrifa einmitt þetta
leikrit. Eins og að baki búi
fjötruð löngun til að skrifa eitt-
hvað annað, — eitthvað sem
er bannað, eða höfundarnir
ímynda sér að þýðingarlaust
sé að bera á borð fyrir mark-
aðinn. Kannski er það líka svo;
að menn séu í ofurkappi að
tala um allt milli himins og
jarðar, nema aðeins það eitt
sem þá langar til að tala um.
Og að við séum af sama ofur-
kappi að hlusta á allt annað en
það sem okkur langar til að
heyra?