Helgarpósturinn - 29.08.1996, Blaðsíða 9

FIMMTUDAGUR 29. ÁGÚST1996
9
Eftir 12 ára valdaskeiö viöreisnarflokkanna var mynduö ný vinstri stjórn áriö 1971.
Gísli Þorsteinsson rifjar upp stjórnarsamstarfiö sem var verulega stormasamt...
Fögur fyrirtieit sem ekki stóðust
Hannibal Valdimarssyni gekk illa að hemja flokksmenn sína.
Alþingiskosningarnar árið
1971 mörkuðu viss þátta-
skil í íslenskum stjórnmálum
en þá lauk 12 ára samfelldri
stjórnarsetu viðreisnarstjórn-
ar Alþýðuflokks og Sjálfstæðis-
flokks. Fylgistap stjórnarinnar
var verulegt, einkum Alþýðu-
flokksins sem tapaði um 5% frá
síðustu alþingiskosningum.
Talið var að nýtt framboð Sam-
taka frjálslyndra og vinstri
manna, undir forystu Hanni-
bals Valdimarssonar, þáver-
andi formanns ASÍ, hefði högg-
ið stórt skarð í fylgi Alþýðu-
flokksins. Einkum vegna þeirr-
ar áherslu sem SFV lagði á
sameiningu vinstri- og jafnað-
armanna í einn flokk sem væri
þess megnugur að berjast við
Sjálfstæðisflokkinn um for-
ystuaflið í íslenskum stjórn-
málum. Sameiningardraumur
Hannibals og félaga hefur því
eflaust krækt í mörg atkvæði.
Eftir kosningarnar var því
ljóst að viðreisnarflokkarnir
gátu ekki myndað nýja stjórn
og var að heyra á Gylfa Þ.
Gíslasyni, formanni Alþýðu-
flokksins, að þingmenn ætluðu
að hugsa ráð sitt og kanna
hvað úrskeiðis hefði farið í
kosningunum. Hér skapaðist
því sögulegt tækifæri fyrir SFV,
Framsóknarflokk og Alþýðu-
bandalag til að mynda nýja
vinstri stjórn en þrettán ár
voru þá liðin síðan síðasta
vinstri stjórn hafði verið við
lýði.
Fögur fyrirheit
Eftir snarpar stjórnarmynd-
unarviðræður flokkanna var
svo mynduð ný vinstri stjórn
undir forsæti Olafs Jóhannes-
sonar, formanns Framsóknar-
flokksins. Eitt helsta forgangs-
verkefni stjórnarinnar var úr-
færsla landhelginnar í 50 mílur
og einnig voru uppi hugmyndir
um að segja upp varnarsamn-
ingnum við Bandaríkin þegar
leið á kjörtímabilið. Sú hug-
mynd var þó meira á orði en á
borði þegar til kastanna kom.
Ríkisstjórnin lagði líka mikla
áherslu á að ná góðu samstarfi
við samtök launafólks og at-
vinnurekenda um efnahagsmál
og koma í veg fyrir aukinn
verðbólguhraða. Var ætlunin
að beita verðstöðvun í staðinn
fyrir gengislækkanir undanfar-
inna ára sem höfðu minnkað
kaupmátt launþega. Jafnframt
að auka í áföngum kaupmátt
verkafólks, bænda og annars
launafólks um 20% á næstu
tveimur árum með niður-
greiðslu á vörum og niðurfell-
ingu söluskatts á matvörum.
Vaxandi vandi
Ríkisstjórnin varð strax í
upphafi ferils síns að glíma við
ýmis vandamál í efnahagsmál-
um sem síðar áttu eftir að
standa stjórnarsamstarfinu
verulega fyrir þrifum. Fljótlega
var hafist handa við að koma í
veg fyrir víxlhækkanir kaup-
gjalds og verðlags og breyting-
ar á vísitölubindingu launa
sem notuð hafði verið til að
vernda kaupmátt launþega
undangenginna ára. Vísitölu-
bindingin var hins vegar þeim
annmörkum háð að hún gat
ekki verndað kaupmátt ef
raunlaun voru hærri en svar-
aði til greiðslugetu atvinnuveg-
anna og olli á endanum auk-
inni verðbólgu. Þessu vildi rík-
isstjórnin breyta. Óbreytt vísi-
tölukerfi gaf ríkisstjórninni tvo
kosti. í fyrsta lagi að lækka
gengið og herða á verðbólg-
unni eða hætta á samdrátt í at-
vinnu- og útflutningsstarfsemi.
Þegar leið á stjórnarsamstarfið
tók ríkisstjórnin síðari kostinn
og taldi sig ekki hafa önnur úr-
ræði.
Ólga innan SFV
Þann 23. janúar 1973 komu
upp jarðeldar í Vestmannaeyj-
um og um fimm þúsund manns
urðu að yfirgefa heimili sín og
eigur í mesta flýti. Ríkisstjórnin
beitti sér strax fyrir því að fólki
yrði hjálpað eftir bestu getu og
var skipuð nefnd sem kanna
átti hvaða afleiðingar gosið
hefði fyrir afkomu þjóðarinnar
og hvaða úrræði kæmu til
greina. Vestmannaeyjar höfðu
lengi státað af miklum fiskveið-
um og þaðan kom mikið af út-
flutningsframleiðslu lands-
manna árið 1973. Greinilegt var
hins vegar að mikið fjárhags-
legt tjón hafði orðið vegna
gossins og þótti nauðsyn að
kom eyjaskeggjum til hjálpar.
Fljótlega kom sú hugmynd
fram að 6% launahækkun, sem
yrði þann 1. mars samkvæmt
kjarasamningum, rynni til
hjálparstarfsins. Ólafur Jó-
hannesson forsætisráðherra
var hugmyndinni mjög fylgj-
andi og taldi að verðbólga
myndi frekar aukast ef kaup-
hækkun næði fram að ganga og
nýr skattur yrði lagður á til að
fá fé vegna uppbyggingar í Eyj-
um. Samstaða var meðal Fram-
sóknarflokksins og Alþýðu-
bandalagsins um að stofna
sjóð og láta komandi kjarabæt-
ur renna í hann.
Vaxandi ólgu gætti hins veg-
ar innan SFV og voru sumir
ekki sáttir við stjórnarsam-
starfið. Bjarni Guðnason, þing-
maður samtakanna, varð æ
andvígari stefnu stjórnarinnar
eftir því sem leið á kjörtímabil-
ið og gagnrýndi þær gengisfell-
ingar sem gripið var til í þeim
tilgangi að efla samkeppnis-
stöðu útflutningsatvinnuveg-
anna sem talin var óviðunandi.
Bjarni var einnig ósáttur við
það kapp sem honum fannst
Bjöm Jónsson, þingmaður SFV
og nýkjörinn forseti ASÍ, og
Hannibal Valdimarsson leggja
á sameiningu við Alþýðuflokk-
inn. Af þeim sökum sagði hann
sig úr þingflokki SFV í byrjun
árs 1973 og dró eftir það smám
saman úr stuðningi við ríkis-
stjórnina því hann taldi upf>
hafiegt markmið stjórnarinnar
hafa verið margbrotið.
Hannibal samþykkti aðgerð-
ir ríkisstjórnarinnar en Björn
Jónsson og einnig Karvel
Pálmason, þingmaður SFV,
snerust öndverðir gegn þeim.
Það varð til þess að verkalýðs-
hreyfingin tók ekki afstöðu í
málinu og ríkisstjórnin lagði
ekki í að flytja frumvarpið í
þinginu eftir að þingflokkur
SFV var kominn í upplausn. Því
var farin sú leið, sem reynt
hafði verið að forðast, að fjár
var að mestu leyti aflað með
söluskattshækkunum — sem
átti þó ekki að valda hækkun-
um á kaupgreiðsluvísitölu.
Vaxandi óstöðugleiki
Nokkru eftir Vestmannaeyja-
gosið lækkaði gengi dollarsins
gagnvart íslensku krónunni í
fyrsta skipti síðan 1925. Þessar
sveiflur í gengismálum juku
óstöðugleika í efnahagsmálum
og jafnframt erfiðleika útflutn-
ingsatvinnuveganna enn frek-
ar. Ríkisstjórnin varð að grípa
til bráðabirgðalaga sem mið-
uðu að því að draga úr víxl-
hækkunum kaupgjalds og
verðlags með því að halda
verði vöru og þjónustu niðri í
nokkurn tíma. Forystu verka-
lýðshreyfingarinnar þótti sem
kaupmáttur launa hefði ekki
aukist síðustu misseri þrátt
fyrir heitstrengingar stjórnar-
innar í byrjun valdaferils síns
um hið gagnstæða. Jafnframt
voru forkólfar hennar uggandi
yfir vaxandi verðbólgu sem
hækkaði verulega öll stjórnar-
ár vinstri stjórnarinnar; var
tæp 7% árið 1971 en var komin
yfir 40% árið 1974.
Kaupæði grípur um sig
í febrúar árið 1974 voru gerð-
ir kjarasamningar milli ASÍ og
VSÍ með aðild ríkisvaldsins sem
lofaði að beita sér fyrir breyt-
ingum á lögum um Atvinnu-
tryggingasjóðs. í staðinn voru
samþykktar skattabreytingar
sem lækkuðu tekjuskatt og
hækkuðu söluskatt, þvert á það
sem stóð í ríkisstjórnarsáttmál-
anum. Þrátt fyrir að ríkið hefði
náð sér í væna búbót með
hækkun söluskatts þóttu samn-
ingarnir að öðru leyti hafa farið
úr böndunum eftir að einstök
stéttarfélög innan ASÍ sam-
þykktu ekki rammasamningana
sem voru upp á 28% hækkun á
15 mánaða tímabili.

Ólafur Jóhannesson taldi að tengsl
SFV við verkalýðshreyfinguna
hefðu staðið samstarfi vinstri
flokkanna fyrír þrífum.
Gífurlegt kaupæði greip um
sig hjá almenningi þegar frétt-
ist af hækkun söluskatts og
segir sagan að allar frystikistur
hafi verið uppseldar í verslun-
um í Reykjavík á skömmum
tíma. Nokkrum dögum síðar
hækkuðu búvörur um rúmlega
20% á almennum markaði.
Hækkunin vakti vitaskuld tals-
verða reiði almennings en í
ljós kom að hún stafaði af
grunnkaupshækkun samning-
anna og jiækkun launa. Mið-
stjórn ASÍ gagnrýndi harðlega
hið sjálfvirka verðlagskerfi þar
sem hækkun launa var óðar
velt út í verðlagið og verðbólg-
an þannig stigmögnuð. Eins
fannst miðstjórn sambandsins
það ámælisvert að hækka
verðlag landbúnaðarvara þeg-
ar afurðaverð hækkaði vegna
kaupbreytinga sém ekki voru
komnar til framkvæmda. Hér
virtist vísitölukerfið enn leika
launþega grátt.
Vegna þess hve veður gerð-
ust válynd í efnahagsmálum
undirbjó ríkisstjórnin laga-
frumvarp. til að koma þar á
jafnvægi. Helstu ákvæðin voru
verðstöðvun á vöru og þjón-
ustu, binding á kaupgreiðslu-
vísitölu og launaliðar á verð-
lagsgrundvelli búvöru. Einnig
átti að fresta hækkun grunn-
launa umfram 20%. Ólafur Jó-
hannesson forsætisráðherra
lagði fram frumvarpið í byrjun
sumars árið 1974 og vakti það
miklar deilur í þingflokki SFV.
Hannibal studdi frumvarpið
þegar það var lagt fyrst fram
en sagði að seilst hefði verið
lengra inn á svið aðila vinnu-
markaðarins en áður hefði ver-
ið gert í gjörvallri stjórnmála-
sögunni. Var hann nokkuð
ósáttur við að ekki hefði verið
haft samráð við verkalýðs-
hreyfinguna og fannst að ef
frumvarpið yrði fellt ætti
stjórnin að segja af sér.
Mesti klofningsmaður
íslenskra stjórnmála
Þegar hér var komið sögu
má segja að þingflokksfundir
SFV hafi verið haldnir á spít-
ala einum hér í borg vegna
þess að Björn Jónsson, sem
tók við félagsmálaráðherra-
embættinu af Hannibal
snemma árs 1973, átti við
veikindi að stríða. Björn taldi
sig engan veginn geta stutt
frumvarp stjórnarinnar og
voru þau skilaboð lesin á Al-
þingi. Af þeim sökum ákvað
Hannibal ásamt tveimur öðr-
um þingmönnum, þeim Be-
nóný Arnórssyni, varaþing-
manni Björns, og Karvel
Pálmasyni, að hætta stuðningi
við stjórnina. Magnús Torfi
Ólafsson menntamálaráð-
herra hélt hins vegar tryggð
við stjórnina en það dugði
ekki til. Vinstri stjórnin hafði
misst þingmeirihluta sinn og
var því fallin.
Þegar ljóst var að ríkis-
stjórnin var fallin lét Ólafur
Jóhannesson þess getið á
þingi að tengsl hennar við
verkalýðshreyfinguna hefðu
verið of mikil með Björn Jóns-
son bæði sem ráðherra og for-
seta ASí. Hann kenndi einnig
draumi SFV um sameiningu
við Alþýðuflokkinn um að
stjórnin hafði fallið. Bjarni
Guðnason sagði af þessu til-
efni að Björn og Hannibal
hefðu í raun aldrei viljað í
stjórnina og bætti við: „Hanni-
bal er einn stórkostlegasti
klofningsmaður í íslenskum
stjórnmálum, sem við þekkj-
um, og nú í ellinni heldur
hann því áfram að kljúfa. Og ef
hann fer í Selárdal, þá getur
hann haldið áfram að kljúfa
þar rekavið, áður en allt þrýt-
ur, og þjóna þannig lund
sinni.“
Nokkru síðar var þing rofið
og komandi ríkisstjórnar biðu
ærin viðfangsefni á sviði efna-
hagsmála.
Hefur þá ekkert áunnist?
Afgreiðslufólk verður að
taka þá aukavinnu sem
býðst. Það getur enginn laun-
þegi lifað af dagvinnutöxtum,
sem almennu verkalýðsfélögin
hafa samið um. Við erum I
þeirra hópi. Það sér hver mað-
ur að þau laun, sem Alþýðu-
sambandið samdi um í október
síðastliðnum fyrir dagvinnu
eru þess eðlis, að enginn getur
lifað af þeim. Þetta fólk verður
því að vinna yfirvinnu. En það
er auðvitað spurning, hvað á
að leyfa mikla yfirvinnu. Af-
greiðslufólk vinnur geysilega
langan vinnutíma, vinnutíma
sem er sá allra lengsti hjá
starfsstéttum hér á landi, þetta
er staðreynd. Svo það er ekkí
spurning um það að banna alla
yfirvinnu, þótt ekki séu unnir
þrír klukkutímar á laugardög-
um yfir sumarmánuðina. Yfir-
vinna er gífurlega mikil aðra
daga og á öðrum mánuðum
ársins.“
Magnús L.
Sveinsson, for-
maður Verzlun-
armannafélags
Reykjavíkur, í
viðtali við Helg-
arpóstinn 3. júlí
1981.
Finnur Ingólfsson
Er búinn aö reikna út aö þaö
skapist rúmlega 13 þúsund ný
störf í landinu fyrir aldamót og
hefur þar meö leyst vanda at-
vinnuleysingia fyrir Pál P.
Davíö Oddsson
Lýsti því yfir á forsætisráö-
herrafundi i Helsinki aö
hann væri kominn þangaö
til aö snæöa fisk en ekki
til aö ræöa fisk.
Halldór Ásgrímsson
Fór til Kóreu til aö semja
um kaup á ginseng handa
læknislausum sjúklingum
landsins. Þar meö geta
læknarnir átt sig.
Guömundur Bjarnason
Hefur tekiö þá pólitísku
ákvöröun aö flytja um-
hverfisráöuneytiö til Kópa-
skers viö fyrsta tækifæri.
Ætlar sjálfur aö sitja
áfram í borginni sem land-
búnaöarráöherra.
Ingibjórg Pálmadóttir
Keypti nýtt dress og fór í
hárgreiöslu en læknarnir
bitu ekki á agniö og flýja
nú land í stórum stíl.
Friörik Sophusson
Lýsir því yfir aö þaö sé
ekkert aö marka tölur um
niöurskurö ríkisútgjalda til
aö ná hallalausum fjárlög-
um. Bákniö kjurt.
Halldór Blöndal
Lætur enn og aftur kúga
sig til aö skera niöur fram-
lög til vegamála hvaö sem
líöur eina kosningaloforöi
Sjálfstæöisflokksins.
Páll Pétursson
Þetta er versti tlmi ársins
fyrir Pál sem missir mál-
gagn sitt í dag.