Alþýðublaðið - 12.12.1981, Blaðsíða 8

8
Laugardagur 12. desember 1981.
Vestfjöröum fyrir alþingis-
kosningarnar 1937.
Þá um vorið gerðu Sjálf-
stæöisflokkurinr. og Bænda-
flokkurinn undir forustu séra
Þorsteins Briem, með sér
kosningabandalag. Var þvi
þannig hagað.aði tvimennings-
kjördæmunum, Arnessýslu,
Norður-Múlasýslu og Eyja
fjarðarsýslu, skyldi fram-
bjóðandi vera frá hvorum
flokki, en hins vegar gaf Sjálf-
stæöisflokkurinn Bænda;
flokknum eftir framboö i Dala-
sýslu, Strandasýslu, Vestur-
HUnavatnssýslu og Austur-
Skaftafellssýslu. Með þessari
kjósendaverslun töldu ihaldsöfl-
in sig fá betri nýtingu atkvæða
og stefndu að þvi að ná meiri-
hluta á þingi. Hér við bættist, að
þjóðernishreyfing íslendinga
nazistar, sem töluvert höfðu
látið á sér bera og fárið geyst á
undanförnum árum, ákvað að
bjóða ekki fram i kosningunum
1937, heldur styðja Sjálfstæðis-
flokkinn. Þannig gengu þvi' öll i-
haldsöflin fram sameinuð til
kosninganna 1937 og kölluðum
við þetta „Breiðfylkinguna”.
Sjálfstæðismönnum sveið
mjög undan þvi i kosninga-
baráttunni að vera brigslað um
Nazisma, og sóru og sárt við
lögðu, aö svoddan menn þekktu
þeir ei.
En að sama skapi, sem þeir
sóru ákafar af sér nazismann,
lögðum við Alþýðuflokksmenn
meiri áherslu á að sanna, að
Sjálfstæðisflokkurinn hefði lagt
blessun sina yfir Nazistana og
„BREIÐFYLKINGIN 1937
Kreppuárin — áratugurinn milli 1930 og 1940 — voru timi harðvitugra stjórnmálaátaka. Ahrif
heimskreppunnar á islenzkt atvinnulif birtust m.a. i markaðshruni, sem leiddi til viðvarandi at-
vinnuleysis. Suiturinn svarf að mörgum alþýðuheimilum. A annað þásund manns varð atvinnu-
leysinu að bráð i Reykjavik einni saman. Fjöldi manna, einkum hinna yngri, virtist hafa glatað
trúnni á getu lýðræðisskipulagsins til þess að leysa vandamálin. Kommúnistum — sem boðuðu
biinda trú á Ráðstjórnarkerfið, óx fiskur um hrygg og aðdáendur Hitlers og þýzku nazistanna
mynduðu skipulögð stjórnmálasamtök islenzkra þjóðernissinna.
Til átaka kom milli verkamanna og lögreglu út af borgarstjórnarfundi I Gúttó 1932, þar sem til-
lögur um lækkun kaupgjalds voru á dagskrá. Þau mál dróu langan slóða á eftir sér, og urðu eitt
aðalmálið I kosningunum 1937, sem frá segir i þessari grein. ólafi Thors, sem var dómsmálaráð-
herra um skeið haustið 1932 (I forföllum Magnúsar Guðmundsonar) var gefið að sök, að hafa á
laun mannað varalögregiu íhaldsmanna og nazista, sem hann ætlaði sér að beita við fjöldahand-
tökur á forystumönnum Alþýðuflokksins og verkalýðshreyfingarinnar.
Arið 1934 vann Alþýðuflokkurinn einn stærsta kosningasigur sinn frá upphafi til þessa dags
(fyrir utan 1978) og myndaði sfðan vinstri stjórn með Framsókarmönnum, undir forsæti
Hermanns Jónsonar. Sjálfstæðisflokkurinn undir forystu óiafs Thors, var I stjórnarandstöðu
allan þennan áratug, ef undan eru skilin tvö ár (1932-1934), þegar Asgeir Asgeirsson veitti
forstöðu samsteypustjórn Framsóknar og Sjálfstæðisflokks. Asgeir var þá enn Framsóknar-
maður, en snéri siðar til liðs við Alþýðufiokkinn. 1 kosningunum 1937 gerðu Sjálfstæðismenn úr-
slitatilraun til þess að hnekkja þingmeirihluta Alþýöuflokks- og Framsóknarmanna. t þvi skyni
efndu þeir til kosningabandalags við bændaflokkinn og þjóðernissinna (nazista). Þetta mikla
bandalag fékk nafnið „Breiðfylkingin". Kosningabaráttan varð geysihörð. Eitt aðalmálið I kosn-
ingabaráttunni snérist einmitt um varalögreglu Ólafs Thors frá árinu 1932, sem endaöi með þvi
að Hermann forsætisráðherra fyrirskipaöi lögreglurannsókn.
Hvergi á landinu urðu kosningaátökin jafn óvægin og á Vestfjörðum, sem var þá höfuövigi Al-
þýðuflokksins. Harðsvirugasta foringjaefni „Breiðfylkingarinnar”, Bjarni Benediktsson, þá
lagaprófessor, var sendur til framboðs gegn Finni Jónssyni á isafirði. Gunnar Thoroddsen var
sendur til framboðs gegn Asgeiri Asgeirssyni I V-tsafjarðarsýslu. Sögulegt uppgjör ólafs Thors
og tsafjarðarkrata annars vegar, og ólafs og Hermanns Jónassonar hins vegar, sem fram fór á
fundum á Vestfjörðum i þessari kosningabaráttu, þótti eftirminnilegt.
t þeirri grein, sem hér fer á eftir, er dregin upp nærmynd af þessum sögulegu og harðvitugu
átökum. Saga Ólafs Thors og viðtalsbók Gunnars Thoroddsens eru nýkomnar út. Báðir voru
þessir menn þátttakendur I þessum hildarleik, og Ólafur Thors i fremstu vlgllnu. 1 þessari grein
erdregin upp annars konar mynd úr návlgi bardagans en gerter á þessum bókum. Það skal tekiö
fram, að hér er ekki um hlutlæga sagnfræði að ræða. Rás viöburöa er rakin út frá sjónarhólí AI-
þýðuflokksmanns, sem sjálfur tók þátt f bardaganum, og út frá samtlmaheimildum úr ræðum og
riti Alþýöuflokksmanna.
—JBH
íhaldsáhlaupið mikla á
Vestfjördum og aðförin
að „Rauða bænum”
„Þá höfðu verkalýðsfélögin
ekki efni á undanlátssemi”
Tvimælalaust er það, að
aldrei hefur verkalýðsbaráttan
verið harðari á tslandi, en á ár-
inu 1932. Þá geysaði heims-
kreppa, og sultur var við hvers
manns dyr. Meira en 1000
manns voru atvinnulausir i
Reykjavik og likt þvl var at-
vinnuástandið I flestum öðrum
kaupstöðum og kauptúnum
landsins.
Við sllkar aðstæður þarf
enginn að undrast að verkalýðs-
félögm urðu að reka harða
kaupgjaldspólitik, enda sló þá
oft I harðar brýnur.
Hins vegar áttu atvinnu-
rekendur, með vísan stuðning
rlkisvaldsins að baki, erfitt með
að átta sig á þvi, að það var liðin
tið, að þeir réðu einir kaupi og
kjörum verkafólks. Til var
komiö sameinað afl, sem I krafti
stéttarfélaganna krafðist
samningsréttar um kaup og
kjör vinnandi fdlks. Voru þvi oft
háð löng og ströng verkföll ein-
ungis um viðurkenningu á
samningsrétti verkalýðsfélag-
anna. Enn viðkvæmara var það
þó á árunum kringum 1930,
þegar einstakir atvinnu-
rekendur, sveitarfélögin eða
samtök atvinnurekenda boöuðu
kaupgjaldshækkanir á tí'mum
takmarkaðrar atvinnu.
Einmitt þetta gerðist haustið
1932 i Reykjavik, þegar bæjar-
stjómin kunngjörði kauplækkun
I bæjarvinnunni. Var talið, að
með þessu væri Bæjarstjórnin
aðeins að brjóta isinn fyrir at-
vinnurekendur — i kjölfarið
kæmi almenn kauplækkunar-
hviða. Þetta leist verkamönnum
ekki á. Neyðin af völdum at-
vinnuleysis var mikil og almenn
fyrir, þótt ekki kæmi kauphækk
un i viðbót. Enda var nú eins og
kveikt væri i tundri.Til óeirða
kom á bæjarstjórnarfundi, lög-
reglan lá óvig eftir. Bærinn var i
uppreisnar ástandi. Og er það
mikil hörmungarsaga, sem hér
verður þó ekki rakin aö sinni.
A þessum haustdögum var
Ólafur Thors dómsmálaráð-
herra og er svo að sjá, að hann
hafi óttast að eftirköst 9.
nóvemberátakanna kynnu að
vera alvarleg tilraun til
byltingar, þvi að hann lét bjööa
út 400 manna varalögreglu og
gerði ráðstafanir til að vopna
hana, m.a. með trékylfum, sem
verkstæði Hjálmars Þorsteins-
sonar var fengið til að smíða. —
Þetta varö þó ekki opinbert fyrr
en nokkrum árum siðar.
Hið sama má segja um verka-
lýðsbaráttuna á Norðurlandi og
á Vestfjörðum. Hún varð aldrei
jafn harðvitug og á árunum
kringum 1930. Sennilega nær
baráttan hámarki á árunum
1931 og 1932: Súðavikur- og
Bolungarvikurdeila á Vestfjörð-
um, og Rikisverksmiöjudeilan
og mál Guðmundar Skarp-
héðinssonar á Siglufirði. Þaö
mál var allt mikill harmleikur •'
Vestf jörðujn.
„Breiðfylkingin”
En þó að ég telji sjálfa verka-
lýðsbaráttuna á Vestfjörðum
hafa veriö harðasta kringum
1930, þá er hitt vist, að hámarki
sinu náði pólitiska baráttan á
aö siðustu innbyrt þá með húð
og hári.
Þann 4. júni 1937 hálfum mán-
uði fyrir kosningarnar birti ég
t.d. eftirfarandi grein i' Skutli,
en ég var þá ritstjóri hans:
„Sjál fstæðisflokk urinn og
Nazistaflokkurinn eru orönir
einn og sami flokkurinn.
Bændur og annað alþýðufólk
snýrsérmeð fyrirlitningu frá
Breiöfylkingunni, sem ætlar
sér að innleiða manndrápin i
íslensk þjdðmál.
Hvernig stendur á þvi, að
flestum er nú orðið það ljóst, að
Sjál fstæðisflokkurinn og
Nazistaflokkurinn eru einn og
sami flokkurinn?
Sú vitneskja styðst við marg-
visleg rök, og skulu nú nokkur
þeirra hér talin:
1. Nazistar bjóða nú hvergi
fram,þarsem þeir eiga fylgis
von. — Þannig fela þeir
Sjálfstæðisflokknum að taka
upp sin vinnubrögð og sinar
hugsjónir.
2. Málgögn Sjálfstæðisflokksins
viðurkenna þetta nána sam-
band alltaf annað slagið. Jón
Þorláksson kallaði nazista-
strákana i Reykjavík
„unglinga með hreinar
hugsanir”. GisliSveinsson, i-
haldsþingmaður, sagði i
Morgunblaðinu um na-
ismann i Þýskalandi:
„Um norðanverða álfuna
hefur hreyfingin að sjálfsögðu
mótast ianda þess þjóðernis,
er þar rikir að stofni, hins
germansk-norræna, og til
þess stofnar heyrum vér,
Eftir Hannibal Valdimarsson