Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1932, Page 17

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
405
sonar bls. 89—90). Var þá haft
til skemtunar það, sem auðið
var að fá, söngur, hljóð-
íærasláttur, kveðnar rím-
ur og enda sungnar „afmorsvís-
ur“ og dansað, slegið upp í viki-
vaka á milli. í gömlu veislukvæði
frá 18. öld snemma eru nefnd
þessi hljóðfæri: langspil, gígja,
hljóðpípi, harpa og simfón
(Tímar. Bmf. 17,132—3).
Á síðari hluta 18. aldar finst
getið um veislunarra eða veislu-
gikk, sem hafður var til að gera
skemtun í brúðkaupum og líklega
íleiri samkomum. Þannig var
veislugikkur í brúðkaupi Ólafs
Stefánssonar, síðar stiftamt-
manns, og Sigríðar Magnúsdótt-
ur, og er svo ritað, að síra Gunn-
ar prófastur Pálsson í Hjarðar-
holti hafi tekið við af gikknum,
þegar hann þraut fyrir ölæði, og
lék margt, og sumt ekki sem
kurteislegast að tignarbrúðum
mundi þykja nú á dögum. (Tímar.
Bmf. 17,134; Lbs., 276,4 to.).
Eigi hef jeg fundið hvað helst
var til matar haft í veislum þess-
um, en mikið voru það steikur
ýmsar o. fl. Vínföngin voru bjór
og vín („franskt vín“, messu-
vín, gamalvín, mjöð og extrakt),
á 16. og fyrri hluta 17. aldar, en
svo fór að flytjast brennivín, en
bjórinn hvarf að mestu úr sög-
unni. Stundum var mikið drukk-
ið og lítið um kurteisi, þegar svo
var komið, og stundum áflog og
ryskingar, en friðsöm voru brúð-
kaup hjer á landi í samanburði
við það, sem gerðist í Noregi og
víðar.
Síðasta kvöldið var veislunni
eða öllu heldur brúðkaupinu sagt
upp hátíðlega. Síðan kom slæmur-
inn eða eftirdrykkjan um kvöld-
ið á eftir. Var þá drukkin bónda-
skál eða bóndaskál og húsfreyju.
Þá var brúðgumi fyrst nefndur
bóndi og brúður húsfreyja eða
húsfrú. Að morgni var svo etinn
frúkostur, og var þá rekinn enda-
hnúturinn á með því að bera inn
vítabikar og vítabolla. Skyldi þar
hver drekka víti fyrir alt það,
sem þeim hafði á orðið í brúð-
kaupinu. Fyrst mælti siðamaður
fyrir vítabikar og fylgdi honum
söngur og slæmur. Svo var
hverjum þeim, er sekur hafði
orðið, íærður bikarinn og íylgdi
Vísa; var hún jaínan með lorn-
yrðislagi og hafa þær oltast lík-
lega verið ortar um leið og bikar-
inn var færður þeim, er seaur
varð. Þetta hefir verið mest gerc
til gamans, og oft eru sakirnar
litlar. En ekki tjáði annað en
drekka bikarinn í botn. Nokkrir
vítavísnaílokkar eru prentaðir i
Vikivökum Ól. Dav. 51—75; eru
þeir flestir frá 18. öld. Fylgdi
þessu gáski mikill, enda settu
menn sig út til þess að víta presta,
prófasta og heistu menn, t. d. J ón
biskup Árnason, (bls. 56—7; 6.—
9. v.), síra Þorstein Ketilsson á
Hrafnagili (bls. 64; 12.—14. v.),
síra Þorleif Skaftason (bls. 67;
4.—7. v.), og þættu vísurnar
sumar nokkuð nærgöngular nú
á dögum, en menn hafa varla
verið eins hörundsárir í þá daga
eins og sumir eru nú.
Kristján konungur 6. var
strangur í siðalögmálinu, og þótti
þessir brúðkaupssiðir hér ærið
hneykslanlegir, ekki síst að kveða
rímur og syngja sálma á víxl í
veislum og drekka víti. Lög voru
gefin út um hjónabandssakir og
móti lauslæti með fleira á Is-
landi, 3. júní 1746 (Hól. 1746).
Er þar fyrirboðið að syngja vers
yfir borði, er menn drekka, víta-
bikar og annað (6. gr.). Mun úr
því hafa farið að dofna yfir hin-
um gömlu brúðkaupssiðum. Að
minsta kosti virðast þeir hafa
horfið að mestu síðara hluta ald-
arinnar, enda munu harðindin
eftir 1750 hafa átt góðan þátt í
því.
Þegar fátæklingar giftust, var
auðvitað minni viðhöfnin, en svo
er þó að sjá, sem þeir hafi reynt
að tolla í tískunni eftir föngum.
Má ráða það meðal annars af
Brúðkaupsreið bænda hjá síra
Stefáni í Vallanesi (Kvæði I.
244—259), Veisludikt (Lbs. 170,
8vo) og fleiri kvæðum. Eggert Ól-
afsson reyndi að endurreisa hina
gömlu brúðarsíði, en breytti þeim
nokkuð, og ritaði um þá Brúðar-
siðabók, með kvæðum og söngv-
um (Lbs. 551, 4to), en þeir voru
margbrotnir og munu aldrei hafa
komist í tísku. Kvæðin úr þeim
eru prentuð í kvæðum hans, bls.
181—187. Þeim siðum var fylgt
í brúðkaupi sjálfs hans, enda
hafði það staðið um viku að forn-
um sið.
Um og eftir 1800 virtist lítið
annað vera eftir af þessum fornu
siðum en brúðargangurinn, og ef
til vill hefir það ekki verið útdautt
að bjóða í sængina; má ráða það
af því, sem Mackenzie hefir verið
sagt um það mál. Segir hann, að
brúðgumi bjóði fyrst eitthvert
smáræði, tóbaksdósir eða annað,
sem hann hafi í vasa sínum, en
því sje öllu neitað. En svo lofar
hann einhverju sem er verðmætt,
og hleypa þá stúlkurnar honum
til brúðarinnar. Að morgni gefur
hann henni þá annaðhvort föt,
silfurgripi eða peninga, og var
það morgungjöfin1). Boðið í
sængina mun þó hafa horfið fljót-
lega, en morgungjöfin hjelst sum-
staðar hjer á landi langt fram á
síðasta hluta 19. aldar, og er ef til
vill ekki enn með öllu horfin. En
snemma á 19. öldinni og sum-
staðar fyr mun það hafa horfið,
að prestur blessaði yfir sængina,
þegar brúðhjónin voru komin í
hana, með bæn og yfirsöng.
Mackenzie var við brúðkaup í
Reykjavík 1810. Þar er svo að sjá,
sem verið hafi brúðargangur og
gekk brúðurin með kvennaskar-
ann á undan í kirkjuna, og gekk
með henni öldruð kona, en brúð-
guminn með svaramanni á eftir
með karlmennina. Presturinn
gekk næst brúðguma. Brúðurin
mun hafa verið skautbúin, en
brúðgumi var í stuttbuxum
með rósóttum sokkaböndum og
með selskinnsskó á fótum, með
hvítum eltiskinnsþvengjum. (M.
hjelt það væru línræmur). Hjóna-
efnin sátu sitt hvoru megin í
kirkjunni og svaramennirnir hjá
brúðguma og tóku rækilega í nef-
ið. Öldruð kona sat hjá brúðinni.
Þegar söng var nær lokið, voru
1) Mack. 120—121; eftir þessu aft
dæma hefir haldist aö bjóöa í sængina
fram yfir 1800, enda þótt í gamni hafi
veriö. Hvenær vísa síra Jóns Þorláksson.
ar er ort, er auðvitaö ekki hægt aö
segrja, en einhvern tíma á árunum 1770
—1820 líklega. Sbr. ennfremur Fru Th.s.
Erindringer fra Island, Ringköb. 1845,
bls. 7—8, þar sem er líka getiö um
þennan siö.