Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1945, Síða 2

14G
"«í i k l LESBÓK MOliGUNBLAÐSlNS
HLUTDEILDAR OG ARÐSKIPTA-
FYRIRKOMULAG Á ATVINNUREKSTRI
- EFTIR JÓHANN G. MÖLLER -
EITT ÞAÐ, scm cinkennt heíir
efnahagsþróun síðai-i tíma e'ii 1 m-
ar nijög svo tíðu hagsmunadeilur
milii atviuuuiekenda annarsvegar
og verkamanna hinsvegar — niill i
viimukaupandans og vinnusalans.
Og það hefir jafan verið eitt meg-
iuviðfangsefni ])jóðfjelaganna, að
reyna að sjá svo um, að þessar
þagmunastreitur yllu scm minstum
haga þjóðfjelaginu í heild. lljer á
Jandi liöfum vjer ekki farið var-
lduta af þessum deilum. Orsakir
J>essara deilna má rekja til ýinissra
Jduta, en að verulcgu lcyti, eiga
þær rót sína að rekja til þeirra
liagsmunaandstæðna, sem fyrir
Iiina hröðu Jii'óun atvinmdífsins
Jiafa skapast á stundum niilli vinnu-
salans og vinnukaupandans. Eh
]>essar andstæður hafa svo verið'
miklaðar af þeim, sem um fram alt,
vilja það þjóðskipulag feigt, sem
vjer búurn við. Vissulega virðist oft
svo, að hlutur vinnusalans sje furðu
skarður lijá Jdut vinnukaupandans
eða stjiirnandans. En þó svo kunni
stundum að vera, fer því fjarri að
það rjcttlæti kröfuna um, að sjer-
eignarskipulaginu beri að kasta á
glæ og reisa annað nýtt, enda er
ekkert annað lílílegra en að ldð
nýja skipulag, sem þá er oftast tal-
að um, muni hal'a í för með sjer
stöðvun allrar framlciðslustarfsemi:
og örbirgð ríkra jafnt sem snauðra-
Þessar hagsmunastreitur, sem oft
eru milli vinnusalans og vinnukaup,
andans og raska svo mjög rás efna
hagsstarfsemmnar. legg.ja -þvi þenn,
sem vilja trvggja heilbrigóa þróun,
efnahagsstarfseminnar og framtíð
menningar nútímans, í fang höfuð-
vcrkefnið í þjóðfj.elagsmálum nú-
tímans, en það er að gera liagsmuni
hins fjármagnsvana vinnusala —t
verkamannsins — og hagsmuni fjár-
magnseigandans samtvinnaða, án
þess að hyrningarsteinn atorkusem-
innar. ávinningslöngunin, verði fyr-
ir þorð boriu í framleiðslustarf-
seniinni.
Þær leiðir, sem koma lijer eink-
um til greina, eru: 1) vinnulöggjöf,
2) sáttastofnanir og vinnudómstól-
ar og ö) hlutdeildar- og arðskifti-
fyrirkomulag á atvinnurekstrinum.,
Vinnulöggjöfin miðar að því að1
hasla baráttu áðurnefndra aðiJja,
vinnuKulaiLS og vinnukaupandans,
\ iill innan þjóðfjelagsins, þannig að/
hún skaði þjóðfjclagið í hcild sem
allra minst. Sáttastofnanir og vinnu
dómstólar hafa svipaðan tilgang og
er þó þáttur vinnulöggjafarinnar
ennþá meir „fyrirl)yggjandi“ en
þcirra. En hvorugt ])etta grefur
fyrir orsök meinsins, hvorutveggja
cr aðcins lyf, scm oft reynast vel
en uppræta ekki sjúkdómsorsökina.
En sú uppræting er tolgin í því að
samtvinna í orði og á borði Jiags-
muni vinnusalans og vinnukaup-
andans, og kemur einndtt hjer til1
kasta þess atvinnufyrirkomulags, cr
lijer skyldi rætt um, ldutdeildar-
og arðskiltiíyrirkonmlags á atvinnu
rekstri.
Þctta fyrirkoundag á atvinnu-
rekstri er ekki neinn spónýr hlut-
ur. Mörg af stærstu atvmnufyrir-
tækjurn heimsms hafa starfað eftir
þessum hætti um fjölda tugi ára,
jafnvcl alt að hundrað árum, eius
og Lcelaire-fyrirtækið í Prakk-
Jandi. Það hefir verið rekið með
hlutdeildarfyrirkomulagi frá árinu
J8Í58 og til þessa dags. Raunar má
kenn nokkurs skyldleika með þcssu
atvinnurekstrarfyrirkomulagi og
hlutaráðningunni íslensku, og er
'hún- orðin æði gömul. Nú á síðustu
tímum hefir þetta fyrirkomulag á
atvinnurekstri eflst mjög, og í sam-
bandi' við nýbyggingar og nýsköp-
un þá, scm þegar er farið að
undirbúa til framkvæmda cftir
stríðið, er ldutdeildar- og arðskifti-
fyrirkomulag á atvinnurckstrinum
mjög ofarlega á baugi, og er það
af mörgum talið ]>að fyrirkomulag
á atvinin'rekstrinum, sem beri að
keppa að.
Einn af kostum Jiessa rekstrarfyr-
irkomulags er sá, að fjölbrcytilcik-
inn er svo mikill. Það getur haft
þessa skipitn á þessum stað, en alt
aðra á öðrum, og varla er til sá
atvinnui'ekstur, þar sem ckki er
Inegt að koma því við, í einhverri
myud. í fáum dráttum rná lýsa
þcssu íyrirkonudagi á þessa leið:
Arðskiftifyrirkomulagið miðar að
því, að veita starfsmönnum fyrir-
tækjanna hlutdeild í arði þeirra.
Er arðurinn ákveðinn fyrirfram
jneð föstum hlutföllum. Er þetta
fyrirkomulag eitt ákaflega veiga-
xaikið og hefir víðast orðið til
stórra bóta. Oft Jiegar talað er um
Jdut.deilda>rfyrirkomulag er aðeius
att. við aL'ðskiftiugu. Mjög oft er
samiara arðskiftmgmim eftirlit með