Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1950, Blaðsíða 14

| 514
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Hverir og landskjálftar
r GEVSIR LITLI OG STÓRI
EFTIR allan oísa hveranna í Hvera-
gerði árið 1947, er ómaks vert að rifja
1 upp fáeinar stórfeldustu breytingar,
sem nú þekkjast um þessa nafnkendu
hveri. Alkunnugt er það, að nálega í
hverjum miklum landskjálfta koma
upp einhverjir nýir hverir og gamlir
hverir hverfa, eða breytast með ein-
' hverjum hætti.-Hefur og slíkt orðið '
fyr en nú, í sumum Heklugosunum.
Geysir litli, á Reykjum í Ölfusi. —
Svo er talið, að Geysir litli hafi í fyrstu
veri'ð í Hveragerði, en fært sig upp í
brekkuna ofanvið túnið á Reykjum að
norðanverðu, í Heklugosinu 1597. Hefur
hann gosið þar löngum síðan, þó að
Htið hafi orðið úr þeim gosum annað
en reykjarstrókur af vatnsgufu, á síð-
ustu árum. Framundir lok 18. aldar
var hann þó svo kröftugur, að hann
gaus 20—30 feta hátt, árið 1789. Og
jafn hátt eða nálægt því, árið 1825. Þá
var hann svo sprettharður, að hann
gaus 15 sinnum á sólarhring. Ennþá,
1860, var gossúlan um 20 feta há. En
úr því hrörnaöi hann svo brátt, að
1883 var gosólgan ekki orðin nema %
til 1 fet á hæð. Hitinn hjelst þó áfram
og var notaður til þess að hita upp hús.
En nú, með uinrótinu öllu og hver-
unum nýu, nokkru norðar og í Hvera-
gerði, hefur Geysir litli horíið og þorn-
að algjörlega.
stínu og eru að rækta landið. Þetta
eru aðeins nokkur dæmi af mörg-
um. Einkunnarorð fjelagsskapar-
ins eru: „afrek i stað bollalegg-
inga“. Og hann hefir dyggiiega
fylgt þeirri kenningu, sein í þeirn
orðum felst. Árangurinn hefir
sýnt, að stofnandi fjelagsskaparins
fór ekld villur vega er hann treysti
á, að meðal þjóðanna væri að
finnn þann skilning og hjálpfýsi,
sem er vænlegri til að sigrast á
böli hfcimsins, heldur en allar ráð-
^ etefnur og ræð’ihöld.
Geysir stóri, í HaukadaL — Þótt
stærstu hverir heimsins hafi verið
skírðir í kollinn á Geysi á íslandi, þá
mun þó ekki vera kunnugt um þetta
skírnarnafn fyr en á 17. öld. Telur
Þorvaldur Thoroddsen líklegt að hver
þessi hafi brotist upp í fyrstu, eða þá
a. m. k. tekið stökkbreytingu í land-
skjálftunum miklu 1630, og þá fyrst
eftir það fengið nafnið Geysir. Oddur
Einarsson biskup í Skálholti (1589—
1630) segir að gos þetta hafi byrjað
nótt 21. febrúar, að hús hafi hrunið
víða, yfir fjenað og fólk, sem þó hafi
bjargast furðanlega. Jörðin sprakk og
gjár djúpar mynduðust — t. d. á Minni
-Völlum á Landi. Nokkrir hverir nýir
komu upp í Laugafjalli í Haukadal í
Tungum, en eldri hverir hui-fu þar.
Hverir hjá Laug, sem ekki hafa spúð
vatninu í 40 ár, tóku nú til að gjósa,
„og svo ógnarlega, að öll jörðin skelfur
þar í kring.“ Heyrast slíkar drunur í
fjarlæga bæi og alt að Vatnsleysu, þeg-
ar hverirnir gjósa allir í senn. Brunn-
ar og lækir þornuðu sums staðar, en
aðrir komu upp, eða á öðrum stöðurn.
Líklegt er að Geysir hafi verið einn
af hverum þessum. En hversu hann eða
hinir hverirnir höguðu sjer eítir þessi
fyrstu býsn, er nú vist lítið kunnugt
um alla 17. öldina. En ætla má að Geys-
ir hafi fljótt tekið forustuna og dregið
kraft sinn og vald frá hinurn hverun-
um. Og er þess getið, að hann hafi gos-
ið reglulega framan at' 18. öldumi, svo
var og, nálægt miðri öldiimi.
Ánð 1746 segir Brynjólfur Sigiuðs-
son sýslumaður í Árness. að Geysir
gjósi þá þrisvar á dag, ákafast á morgn
-ana kl. 9, en íninna síðar á daginn,
kl. 2—3 og 9—10. Litlu siðar, 1750, taldi
Eggert Ólafsson hæð gosanna alt að 60
faðina. (En Þorv. Thor. þykir það frem-
ur ótrúleg hæð — 360 fet). Enn er þess
getið, að Geysir hafi gosið mjög ákaf-
lega í landskjálftunum 1784. Og enn
1804 var slíkur kraftur'í hvernuin, að
gosliæðin mældist 212 fet, en ekki neina
125 fet arið 1896, eftir þá miklu land-
skjálfta, þrgtt fyrir það aó gosm hófðu
aukist mjög við þær hræringar. Nokkru
þar aður, og eins nú að síðustu, hefur
þurft að offra Geysl mikilli sápu, til
þess að geta fengið hann til að spýta
ærlega út úr sjer.*
Þetta litla hrafl um hverina tvo, er
að mestu leyti eftir ritum Þorv. Thor.:
Lýsing fsl. II. og Landskjálftar á ísl.,
á mörgum stöðum. En bæði af því að
í landskjálfta skýrslu Þ. Th. 1789, vant-
ar nákvæmu skýrslu prestsins á Þing-
völlum (sem Þ. Th. hefur ekki sjeð, en
þar varð mest umrótið) og af því að
þar með fýlgir nokkuð um nýa hveri,
þá tel jeg fyrstu handa heimildir virði
þess að vera prentaðar.
LANDSKJÁLFTARMR 1789
í ÞINGVALLASVEIT**
„AÐ MORGNI 10. júní komu hinir
fyrstu (kippir), þá fólk var í svefni,
sem þar við vaknaði. Og síðan held eg
aldrei hafi liðið ein heil klst. á milli
þeirra, hvorki dag nje nótt í 10 daga.
Þá fóru þeir að linast, en voru þó
öðru hvoru mjög tíðir og snöggir.
Hræringarnar byrjuðu eður gengu
fyrst frá landsuðri til útnorðurs, og
undir lok hvers skjálfta ruggaði jörð-
in til landnorðurs og útsuðurs. Voru
þó ei lengri en svo.... að jörðin mundi
hallast eður hristast hjer um 4 sinnum í
hverja átt.
AHciðiugar
1. Ilrun, hjer um helmings af bæjar-
baðstoi'u göngum hjer á Þmgvöllum,
sem og utanbæjarveggja hjer og þar.
En allir veggir eru hjer losaðir, so ei
veit nær falla, og hjer og þar brotin
trje í húsum.
2. Breyting Þingvallavatns, sem ó-
venjulega er aukið, alt frá svo kall-
aðri Bröttuhellu, fyrir utan Þingvelli
og að Svínanesi fyrir ofan Mjóanes.
Þessi vöxtur er og sagður i kringum
Nesjar. Þar skulu og kringum vatníð
vera konuiar uppspretlur, sem gefa frá
sjer nægð af vatni. Alstaðar aimarstað-
* Svo láránlegt glapræði skeði 1894,
að Geysir og Strokkur, með 650 fer-
faðriia svæði umhverfis þá, var selt út
úr landinu, írskum manni frá Belfast
(James Craig) fyrir 3000 kr. Og alþingi
hafnaði því kauptilboði fyrir hönd þjóð
-arinnar.
** Brjef pr. þar, sjera Páls Þorkels-
sonar (1780—1818, d. 1821), i Þjóðskjs.
A 53. — Nú er veríð að breyta merkj-
um þeim, eftir embættaskjölum og ár-
tölum, í Þjóðskjalasafninu.