Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1951, Blaðsíða 18

598
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
eftir, er horfinn og lifir nú aðeins
þjóðsagan um þann atburð.
Við Hvalsnes er tengd minning
mikils andans frömuðar, eða rjett-
ara sagt, að mikill andans maður
er tengdur við Hvalsnes. Þangað
kom Hallgrímur Pjetursson fátæk-
ur og vegalaus ,til þess að þjóna
þeim drotni, er hann síðar söng
svo dýrðlegt lof.
Um Hallgrím eru engar minjar
á Hvalsnesi. Steinn sá, sem sagt
er að hafi átt að vera yfir Stein-
unni, 4 ára dóttur hans, er rneð
öllu horfinn, en sannað þykir að
þessi litla dóttir hans hafi andast
að Hvalsnesi. Sagt er að steinninn
hafi verið merktur: St. H. D. 16. 4.
1649. Það sem síðast er vitað, er
að steinninn var notaður í gang-
stjett heim til kirkjunnar, en sjest
nú hvergi.
Steinar glatast og hverfa fyr en
munnmaeli — steinninn, sem
sálmaskáldið mikla grjet við, er
farinn veg allra vega, en sögnin
um hann lifir. Heimildir geta lítið
um dvöl Hallgríms Pjeturssonar að
Hvalsnesi, nema helst til þess, sem
miður má fara. Þrátt fyrir það er
hann ein sú persóna hins liðna,
sem nú er í mestum hávegum
höfð.
Sagt er að Hallgrímur hafi fund-
ið meðal þeirra, sem aftur komu
úr Tyrkjaherleiðingunni, konu þá
er hann feldi hug til, sem Guðríður
Símonardóttir hjet, en sagnir kalla
jafnan Tyrkja-Guddu. —
Þau komu til Keflavíkur 1637 og
fekk Hallgrímur þá vinnu hjá
dönskum kaupmanni þar, en þau
virðast hafa búið hjá Grími Boga-
syni í Ytri Njarðvík, því þar ól
Guðríður son þeirra Eyólf. Þá eins
og endranær reis smámenskan upp
á móti ástinni og dæmdi kærleika
þeirra Guðríðar og Hallgríms
frillulíf, en ekki hórdóm, því fyrri
maður Guðríðar reyndist dáinn áð-
ur en ást þeirra bar ávöxt.
Margar sögur eru til um komu
Hallgríms Pjeturssonar að Hvals-
nesi. Sumar telja að hann hafi
komið þangað fyrirmannlega, ríð-
andi sínum eigin Eik, er Skálholts-
biskup hafi gefið honum, sakir
góðs þokka. Aðrar sögur segja að
hann hafi komið að Hvalsnesi all
förumannlegur og illa til fara, kom
hann þar á bæ nokkurn og baðst
hressingar, sem honum var veitt,
og átti hann að launa beinan með
nýum frjettum þar í fásinninu.
Hafði hann fátt tíðinda að segja
annað en að búið væri að vígja
Hallgrím Pjetursson að Hvalsnesi.
Varð þá kerlingu einni að
orði þetta landfræga svar: „Allan
fjandann vígja þeir!“
Hvernig sem sagnirnar reika
virðist það staðreynd að Hallgrími
Pjeturssyni er veitt Hvalsnes 1644
og þjónaði hann þar, búandi við
hrekkvísi, eymd og fátækt í 7 ár,
eða þar til hann fekk veitingu fyr-
ir Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Þar
um mun mestu hafa ráðið vinsemd
Brynjólís biskups í Skálholti.
Það er ekki greiðfært að rekja
sögu kirknanna að Hvalsnesi, þó
má í elstu heimildum finna, að
fyrsta kirkjan þar er vígð heilagri
Maríu og öllum heilögum, árið
1370 og var þá presti fenginn bú-
staður að Nesjum og gert að flytja
messu annan hvern helgan dag að
Bæjaskerjum, en þar mun þá hafa
verið bænahús eða kapella. Ör-
nefni benda tjl þess að svo hafi
verið, því enn heitir þar Kirkju-
klettur.
Allar Hvalsneskirkjur, til forna,
munu hafa verið bygðar úr torfi
og grjóti, sem er lítt varanlegt efni
og því fæstar átt sjer mjög langa
sögu. Það er aðeins unt að rekja
byggingasögu þeirra aftur á bak,
með nokkrri vissu, til fvrrihluta
19. aldar.
Árið 1814 er Hvalsneskirkja lögð
niður með konungsbrjefi og sókn-
in lögð til Útskála. Var svo fyrir
mælt að kirkjan skyldi rifin, en ilt
reyndist að fá menn til verksins.
Um síðir rjeðust 4 menn til að
rífa kirkjuna og hlutu 3 þeirra vá-
veiflegan dauða að verkinu loknu,
en hinn fjórði lamaðist og lá rúm-
fastur í 15 ár. Maður sá hjet Er-
lendur Guðmundsson og bjó á
Kirkjubóli. Var síðan kirkjulaust
að Hvalsnesi í 6 ár, eða til 1820,
en þá hóf Tómas Jónsson hinn ríki,
smíði nýrrar kirkju og var hún
gerð af timbri, með standandi
klæðningu og tjörguð hið ytra.
Þegar kirkjan var risin af grunni
fór Erlendur á Kirkjubóli að telgja
með hníf sínum skírnarfont handa
kirkjunni og sóttist smíðin seint,
sem von var, en þegar henni var
lokið og skírnarfonturinn vígður,
þá hvarf lömun Erlendar og hann
fekk fulla heilsu. Skírnarfontur
þessi er enn í Hvalsneskirkju og
á honum tinskál sem ber ártalið
1824. Þau árin sem kirkjulaust var
á Hvalsnesi eru til annála færð
sem hin mestu fiskleysis og annara
hörmunga ár þar um slóðir. Eftir
1820 verður konungskirkja á Hvals
nesi, en um 1860 er Hvalsnes í
eigu Kotvoga í Höfnum og lætur
Ketill í Kotvogi þá hefja þar
kirkjubyggingu og var sú kirkja
úr timbri og stóð fram til þess að
núverandi kirkja var bygð, því
hvelfing í lofti er úr eldri kirkj-
unni, svo og predikunarstóllinn, en
hann er smíðaður úr Mahognitrje
einu, sem rak á Bústhúsafjörur.
Svo vænt var trje það, að einnig
voru smíðuð úr því tvö stór borð,
sem nú munu glötuð.
Stærri kirkjuklukkan mun hafa
kallað til messu í þremur kirkj-
um, því á hana er letrað ,,T. Ions-
son — Hvalsnes 1820“ og er klukk-
an mjög hljómfögur og steypt í
Kaupmannahöfn. Allar kirkjurnar,
fyrir utan þá sem nú stendur, voru
innan kirkjugarðs og hafa vafalítið