Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1952, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
35
UIVI ORKNEYJAR
SÚ VAR tíðin að íslendingar voru
kunnugir á Orkneyjum og Hjalt-
landi. En langt er nú síðan. Árið
1468 voru eyjar þessar veðsettar
Skotakonungi. Þá bjuggu þar nær
eingöngu norrænir menn.Veðið var
aldrei leyst og eyjarnar féllu undir
Skotland og eru nú einn hluti af
brezka ríkinu. Síðan hafa engar
samgöngur verið milli íslands og
eyjanna og svo fyrnast kynni sem
fundir. íslendingar þekkja nú mjög
lítil til þeirra er þar búa. Og yfir-
leitt hafa eyjarnar einangrazt, svo
að jafnvel Englendingar þekktu um
skeið lítið til þeirra. Er sögð til
merkis um það sú saga, að þegar
fyrra stríðið hófst hafi brezkur sjó-
liði fengið skipun um að fara með
járnbrautarlest til Thurso og þaðan
með fyrsta áætlunarbíl til Leirvík-
ur á Hjaltlandi. Sá, sem gaf út skip-
anina vissi ekki að löng sjóleið er
frá Thurso til Leirvíkur.
í fyrra heimsstríðinu urðu Orkn-
eyjar kunnari en áður, vegna þess
að Bretar höfðu þá aðal herskipa-
lægi sitt í Scapa Flow. í seinna
heimsstríðinu varð og Hjaltland
kunnugt, því að þar höfðu hinir
landflótta Norðmenn bækistöðvar
sínar, og þaðan sigldu þeir hvað
eftir annað til Noregs til þess að
hafa samband við menn þar í landi
og til þess að gera Þjóðverjum
skráveifur. Þessar samgöngur voru
kallaðar „Hjaltlandsvagninn' og
hefur David Howarth skrifað um
haft í vasa sínum, reis hjer upp til
varnar íslenskri tungu. Hann hóf
það verk, er Stefán Gunnlaugsson
bæarfógeti fullkomnaði seinna, er
hann gerði Reykjavík aftur að ís-
lenskum stað.
ífcnij & *»- —~
þær skemmtilega bók, sem nefnist
„The Shetland Bus“. Þar er lýst
þessum nýju víkingaferðum Norð-
manna.
Nú nýlega er komin út bók um
Orkneyjar eftir dr. Hugh Marwick,
og er það eitt bindi í ritsafni, sem
nefnist „The County Books“ eða
héraðalýsingar. Dr. Marwick er af
norrænum ættum og kunnur fræði-
maður og kann góð skil á sögu eyj-
anna frá öndverðu. Er margt á þess-
ari bók að græða og munu íslend-
ingar hafa gaman af að kynnast
henni. ■*
Norðmenn lögðu undir sig Hjalt-
Iand og Orkneyjar um 800, eða
máske heldur fyr. Bera örnefni á
eyjunum þess vott enn í dag og
enn lifa mörg norræn orð á vörum
eyjaskeggja. Færeyski fræðimað-
urinn dr. Jakob Jakobsson ferðað-
ist um eyarnar 1890 og safnaði þá
þúsundum norrænna orða úr dag-
legu máli á Hjaltlandi. Og á bók
Marwicks má sjá að fjöldi nor-
rænna orða er enn í daglegu máli
Orkneyinga. Af staðarnöfnum, sem
hann tekur upp, má telja:
Scapa Flow hét Skalpeldsflói,
Mainland hét Meginland, Kirkwall
hét Kirkjuvágur, Kirbister hét
Kirkjubólstaður, Orphir hét Örfiri.
Mörg nöfn enda á -ston, en það var
áður -staðút' (eða -staðir). Nöfn
sem áður enduðu á -garður, hafa nú
endinguna -garth, og nöfn sem áður
enduðu á -skáli hafa nú endinguna
-skaill. í sumum nöfnum kemur
fyrir orðið kví eða kvíar. Hafa það
verið hjáleigur, sem byggzt háfa
þar sem kvíar höfuðbólsins voru
áður. Þessi nöfn eru nú orðin af-
bökuð, t. d. þýðir nafnið Quoyostray
Kvíar eystri. — Braebister þýðir
Breiðabólstaður. _
Af öðrum orðum má nefna: nile,
negla í bát; noust — naust; ho —
há; chaldro — tjald; mire-snipe —
mýrasnípa; air — eyri; hog—haug-
ur; stron — strönd; swilkie—svelg-
ur; aize — eisa; birn — brenna;
hass — háls. Veðurfar er karlkennt
eins og á íslandi, t. d. hann er kald-
ur. Og svo nota menn „at“ eins og
íslendingar „að“ í staðinn fyrir
enskuna „that“, t. d. „I tellt him at
I could no come“ (Ég sagði honum
að ég gæti ekki komið).
Gamhr þjóðhættir hafa nú fallið
í gleymsku á Orkneyjum, en það er
furða hve lengi lifðu þar þjóðkvæði
og forn ævintýr. Þar geymdist enn
fram yfir seinustu aldamót sögnin
um Fenju og Menju, sem mólu salt
svo að sjór varð saltur (sbr. Grótta-
söng). En þar var sagt að þetta
væri tvær tröllkonur, sem hétu
Grottie Finnie og Grottie Minnie,
og stóðu á botni Pettlandsfjarðar
við stóra kvörn og mólu þar salt.
„Grottie“, sem þarna þýðir tröll-
kona, er ekki annað en gamla nor-
ræna nafnið Grótti. — Sögnin um
Hjaðningavíg lifði þarna á 18. öld
því að þá skrifaði George Low upp
kvæði sem orkt var út af þeirri
sögn og honum var kennt á eynni
Foula (sem þýðir Fugley). Darrað-
arljóðin, sem orkt voru um orust-
una hjá Clontarf (Brjánsbardaga)
og tekin eru upp í Njáls sögu, Voru
enn til á Orkneyjum á 19. öld (á
North Ronaldsay, sem þýðir Rögn-
valdsey).
Orkneyingar áttu líka sína haug-
búa, eins og íslendingar og Norð-
menn. Haugbúa kölluðu þeir Hog
Boy. Árið 1931 var skrifuð þjóð-
saga um haugbúa eftir munnmæl-
um þar á eyjunum, svo segja ná
að allt fram að þessu hafi fornar
þjóðsögur af norrænum (eða kelt-
neskur.i) uppruna lifað þar á vör-
um manna.
-JSÉI « « « « IfEJ