Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1952, Page 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
207
NYI TSMIMM 1 TYRKLAIMD
AIM BYLTBIMGAR ER ÞAR KOMEIM
LYÐRÆÐ&SSTJÖRM í STAD EIIMRÆDBS
TYRKLAND hefur sýnt alheimi
að hægt er að brevta þjóðskipulagi
án byltingar. Það er eina landið í
heimi, sem hefur horfið frá ein-
ræði til lvðræðis á friðsaman hátt
og hefur þar með afsannað þá kenn-
ingu, að einræði verði ekki steypt
af stóli nema með byltingu eða
utanað komandi valdbeitingu. Það
hefur sýnt, að þegar einræðið hef-
ur runnið skeið sitt á enda, þegar
þjóðin er búin að fá nóg af því, þá
getur þjóðin sjálf tekiðd taumana
og komið á hjá sér lýðræði, tekið
siálf við því vaidi, er hún hafði
áður veitt einstökum mönnum. En
þetta er því aðeins hægt, að vald-
hafarnir beygi sig fyrir þjóðarvilj-
anum og viðurkenni að völd sín
hafi þeir fengið frá þióðinni og sér
beri að skila þeim í hendur hennar,
þegar hún krefst þess. Þetta hefur
gerzt í Tyrklandi og er til fyrir-
mvndar.
Breyting þessi kom ekki í einni
svinan, enda þótt hún gerðist á
ótrúlega stuttum tíma. Árið 1945,
þegar heimsstvrjöldinni var lokið
og Tyrkland gerðist aðilji að banda
lagi hinna sameinuðu þióða, var
myndaður þar í landi fyrsti stjórn-
arandstöðu-flokkur. Hann nefndi
sig lýðræðisflokk. Áður hafði að-
eins verið einn stjórnmálaflokkur
í landinu, lýðveldisflokkurinn.
Á árunum 1945—50 efldist þessi
nýi flokkur óðfluga og þá urðu
ýmsar mikilsverðar framfarir í
landinu. Fram að því hafði stjórn-
in ráðið yfir öllum blaðakosti lands
ins, en nú var það eftirlit afnumið
og prentfrelsi lögleitt. Um sömu
mundir var og lögleiddur almennur
og jafn kosningaréttur- Svo komu
kosningarnar 14. maí 1950 og með
vfirgnæfandi meiri hluta felldi
þjóðin þá það stjórnarfyrirkomu-
lag, sem hún hafði búið við um 25
ára skeið. Völdin voru lögð í hend-
ur hinum unga lýðræðisflokki og
kom það öllum á óvart hve mikið
fylgi hann hafði hlotið.
Síðan hafa nýir menn stjórnað
Tyrklandi í nýum anda. Allt við-
horf er breytt. Afstaða almennings
til stjórnarinnar og embættis-
manna er breytt. Afstaða verka-
manna til vinnuveitenda er breytt.
Almenningur veit nú hvaða vald
hann hefur fengið með kosninga-
réttinum, og valdhafarnir vita vel
hverjar skyldur á þeim hvíla og
hverja ábvrgð þeir bera gagnvart
almenningi.
Nú eru menn ekki lengur hrædd-
ir við að láta skoðanir sínar í ljós
opinberlega og gagnrýna stjórnina
fyrir það, sem þeim þykir miður
fara. Og valdhafarnir telja bað ekki
neina goðgá lengur að slík gagn-
rýni komi fram. Það er ekki lengur
refsivert þar í landi að hugsa og
tala eins og frjáls maður.
Helztu mennirnir, sem nú stjórna
Tyrklandi eru þeir Mahmut Celal
Bavar, forseti lýðveldisins og for-
maður lýðræðisflokksins, Adnan
Menderes forsætisráðherra og Fuat
Koprulo utanríkisráðherra.
Celal Bayar forseti er nú 67 ára
að aldri og hann á langa stjórn-
málasögu að baki sér. Hann kom
fyrst fram á sjónarsviðið 1907 sem
þingmaður í seinasta þinginu sem
sat á dögum soldánsins. Hann var
ákveðinn fylgismaður Kemals Ata-
turk í frelsisstríðinu og hann sat á
fyrsta þingi sem haldið var undir
hinni nýu stjórn. Hann varð við-
skiftamálaráðherra og síðan for-
stjóri helzta bankans í hinu nýa
ríki. Að lokum varð hann forsætis-
ráðherra í seinustu stjórn Kemals.
Svo fell Kemal frá og Ismet In-
onu tók við völdum. Og árið 1945
sagði Bayar sig úr lýðveldisflokkn-
um, sem hann hafði verið í frá
stofnun, og stofnaði sjálfur flokk,
lýðræðisflokkinn. — Þessi flokkur
sigraði svo fyrir tveimur árum, eins
og áður er sagt, og viku seinna var
Bayar orðinn forseti í stað Ismet
Inonu, svæsnasta andstæðings síns-
Adnan Menderes, sem myndaði
fyrstu lýðræðisstjórnina, er 52 ára
að aldri. Hann er af ættum auðugra
landeigenda. Hann er góðlátlegur
maður í fasi, en ákaflega einbeittur
og starfshæfur, og segja þeir, sem
þekkja hann bezt, að hann sé að
minnsta kosti jafnoki Kemals Ata-
turk. Hann lætur sér mjög annt um
bændastéttina og hefur bætt hag
hennar mjög, en hefur þó stærri
fyrirætlanir um það á prjónunum.
Honum er það ijyllilega ljóst að
„bóndi er bústólpi, bú er land-
stólpi“.
Fuat Koprulu utanríkisráðherra
var áður háskólaprófessor. Hann er
af gömlum aðalsættum og margir
af forfeðrum hans voru ráðgjafar
hjá soldánunum. Hann er víðfræg-
ur sagnfræðingur og hefur fyrir
það verið gerður að heiðursdoktor
við háskólana í París, Heidelberg
og Aþenu. Eftir hann liggja rúm-
lega 20 bækur um sögu Tyrklands