Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1953, Side 7

LESfcÓK MORGUNBLAÐSINS
51
dag sama mánaðar. Jón var barn-
laus og haíði aldrei kvænzt.
Jón gefur eigur sínar
Þrátt fyrir dvöl sína erlendis, og
ef til vill ekki sízt hennar vegna
unni hann jafnan íslandi og ís-
lenzkum málum, en þá sérstaklega
fæðingarhéraði sínu. Allt þótti hon-
um fegurst og bezt í Gullbringu-
sýslu, og stúlkurnar líka, það sanna
hin fögru Gullbringuljóð hans, sem
ort eru á latínu. „Sjálfur tók hann
sér nafn af Gullbringusýslu og kall-
aði sig oftast „Chrysorinus“, þ. e.
úr Gullbringum.... Chrysoris eða
Gullbringuljóð er lofkvæði um
Gullbringusýslu og nafnkunnustu
staði í sýslunni, og inn í það spunn-
in saga héraðsins og héraðsmanna
og sagnir ýmsar á marga vegu“
(I. bindi). Ræktarsemi sína til
fæðingarhéraðs síns, Kjalarness-
þings (þ. e. Gullbringú og Kjósar-
sýslu) sýndi hann einna bezt með
því, að gefa því allar eigur sínar
eftir sinn dag til uppeldisstofnun-
ar. Þessi stórmyndarlega gjöf lá í
jarðeignum, bókum og reiðu fé.
Gjafabréfið
Gjafabréfið var gert í Kaup-
mannahöfn 3. apríl 1759 og stað- _
fest af konungi 20. s. m., og er aðal-
efni þess þetta:
1. „Bækur sínar allar íslenzkar,
guðrækilegs efnis, bæði prentaðar
og handrit, gaf Jón rektor uppeldis-
stofnun þeirri, sem allar eigur hans
áttu að ganga til, þó þannig, að þær
skyldu geymast við kirkjuna í
Innri-Njarðvík“.
2. „Allar aðrar eigur sínar bæði
í Danmörku og á íslandi gaf hann
í því skyni“:
3. „Að árlegur arður af þeim
skyldi ganga til stofnunar, þar sem
allra aumustu og fátækustu börn
í Kjalarnesþingi skyldu fá kristi-
legt uppeldi, þar með talið hús-
næði, klæði og fæði, þangað til þau
gætu séð íyrir sér sjálf“.
4. „Til þess að framkvæma erfða-
skrána í öllum greinum, tilnefndi
hann þá: stiptamtmanninn yfir ís-
landi og biskupinn yfir Sjálands-
stipti“.
Thorkilliisjóðurinn
Sá sjóður, sem þannig var mynd-
aður, hefur alltaf verið nefndur
Thorkilliisjóður. Til er og skrá yfir
allar þær bækur, sem um getur í
tölulið 1.
Það er enginn vafi á því að það
hefur verið hjartansmál Jóns Þor-
kelssonar, að þessi stofnun kæmist
á fót og að fylgt yrði að öðru leyti
fyrirmælum erfðaskrárinnar. Ætla
mætti að þeir, sem við tóku hefðu
ekki látið sitt eftir liggja, að fram-
kvæma það, sem eríðaskráin mælir
fyrir um. En því miður rekum vér
oss á þá beizku staðreynd, að
þetta hefur farið mjög á annan
veg. Bent skal á að þeir Finnur
biskup og Magnús amtmaður Gísla-
son sömdu reglugjörð 1761 fyrir
væntanlegan skóla í Njarðvík, er
stofna skyldi og starfrækja á veg-
um sjóðsins og í anda erfðaskrár-
innar, sjá ævisögu J. Þ. II, bls.
225—233. Þessi skóli komst aldrei
á. Hins vegar var löngu síðar (1792)
komið á fót vísi að uppeldisskóla
að Hausastöðum á Álftanesi á
kostnað sjóðsins. Skóli þessi starf-
aði aðeins um 18 ára skeið og valt
á ýmsu með hann og síðan ekki
söguna meir. „Hann flosnaði upp
og virtist þó nóg fé eiga að vera
fyrir hendi til skólahaldsins“, svo
sem segir í skýrslu um skólann,
II. bindi.
Saga Thorkilliisjóðsins er sú, að
í stað þess, eins og vera bar, að
varðveita hann á tryggum stað og
ávaxta hann vel, hefur oltið á ýmsu
um velferð hans. Má segja að öll
saga sjóðsins fram til ársins 1909
sé samfelld raunasaga, svo sem um
getur í II. bindi ævisögu Jóns, en
síðan hefur verið hljótt um sjóð-
inn.
„Síðan 1855 hefur sjóðnum ver-
ið stjórnað hér á landi, fyrst undir
umsjón stiptyfirvalda og frá 1904
af Stjórnarráðinu. Síðan hefur
Sjóðurinn aukizt fram að 1870, en
lítið úr því. Árið 1860 var sjóðurinn
24,779 rdl. 88 sk.; .... 1870 32,179
rdl. 4 sk.; 1880 66,537 kr. 98 aur.;
1890 68,025 kr. 32 aur.; 1900 68,843
kr. 41 eyrir, og 1909 eða 150 árum
eftir lát gefandans 68,595 kr. 28
aur.“ (II. bindi). Fyrsta jan. 1952
var sjóðurinn 240,068 kr. 97 aur.
Um bækur þær, sem um var
getið og áttu að varðveitast í Njarð-
víkurkirkju er það að segja, að þær
hafa aldrei þangað komið og má
telja víst, að þær séu fyrir löngu
með öllu glataðar. Þann veg hefur
farið um framkvæmd á þessu hug-
sjónamáli Jóns Þorkelssonar.
Eigi skal sakast um orðinn hlut,
en við svo búið má eigi standa
lengur. Og núlifandi kynslóð verð-
ur að gera sér það ljóst, að það
verður að falla í hennar hlut að
bæta úr því, sem vanrækt hefur
verið í þessum efnum svo sem
verða má, og beini ég þar máli
mínu til þjóðarinnar allrar, sem er
í mikilli þakkarskuld við Jón Þor-
kelsson, en þó einkum til íbúa
Gullbringu- og Kjósarsýslu og
Kjalarnesþings hins forna um að
ganga hér fram fyrir skjöldu.
Menntastofnun
í Innri-Njarðvík
Nú er þess að gæta, að ríkisvald-
ið hefur tekið að sér það hlutverk,
sem Thorkilliisjóðnum var ætlað,
það er skólauppeldi æskunnar í
landinu. Það sem gera ber nú er að
gangast fyrir því, að stofnað verði
veglegt menntasetur, þar sem mál-
vísindi og náttúruvísindi skipa önd-
vegi, en auk þess yrði þar fyrir-
Frh. á bls. 58