Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1954, Blaðsíða 12

752
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
tungumál deya. Nú á tímum upp-
rætast tungur fyrir tilverknað op-
inberra aðila, sem reyna að þvinga
heilar þjóðir til að tala annað máL
Hætt er að kenna það í skólum,
klerkar prédikd ekki á því lengur,
guðs orð fæst ekki prentað á því.
Litið er niður á þá, sem tala mál
minnihluta, þeir eiga erfiðara um
að lifa, af því þeir tala móðurmál
sitt. Loks kemur að því, að ein-
ungis elzta kynslóðin skilur og tal-
ar hið deyandi mál, og börnin
hætta að skilja vögguljóð ömmu
sinnar, sambandið við fortíðina er
rofið að fullnustu, og þjóðarbrot
hættir að vera til, drukknar hljóða-
laust í þjóðahafi. Og yfir leifunum
af horfinni tungu hlakka nokkrir
sérvitrir málfræðingar, sem eyða
fánýtri ævi sinni í að skýra hana.
Svo fer deyandi tungum. Gel-
ískan er að vísu ekki komin svo
langt. En hve lengi má hún sín
gegn ofureflinu? Nú er orðið erfitt
að fá gelískumælandi klerka til að
þjóna þar, sem gelískan er enn töl-
uð. Og svipuðu máli gegnir um
barnakennara, þeim fækkar óðum,
sem gelísku kunna. Nú getur vel
verið, að einhverjir óvitrir menn
spyrji: Hvers vegna á að halda líf-
inu í feigri tungu? Svo ófróðlega
getur enginn íslendingur spurt, því
að íslenzkunni hefði orðið ólífvæn-
legt, ef danskan hefði náð meiri
fótfestu með forfeðrum okkar en
raun varð á. Við eigum ósköp auð-
velt með að skilja tilfinningar Suð-
ureyinga, sem óttast um afdrif
móðurmáls síns. Við þurfum ekki
annað en líta í eigin barm, og ef
það hrekkur ekki til, þá skulum
við kynna okkur lauslega, hvernig
horfir við með Gelum um þessar
mundir.
Meginhluti gelískra bókmennta
er þjóðlegs eðlis: þjóðsögur, þjóð-
kvæði, verk löngu liðinna kynslóða
varðveitt höfundarlaust um marg-
ar aldir. Sumum nútímamönnum
hættir til að líta niður á þess
konar bókmenntir, og stafar það
meir af fáfræði en skilningi. Eða
hverjum þykir minna koma til
„Vísna Fiðlu-Björns“, af því að þær
hafa varðveitzt sem þjóðkvæði? Er
sagan af Galdra-Lofti lélegri bók-
menntir af því hún er þjóðsaga, en
þótt Skúli hefði ritað hana og kall-
að smásögu? í þjóðlegum bók-
menntum á gelísku bera mörg verk
þann frumstæða þokka, sem er aðal
þess konar bókmennta hvar sem
vera skal. Nú er mikið um þjóðsög-
ur og þjóðkvæði í Suðureyum, sem
hafa ekki verið skrásett. Á hverju
ári deya sagnaþulir, og með þeim
hverfur til moldar mikil gnótt lif-
andi bókmennta, af því að bók-
menntir þessar eru komnar úr
tízku og safnendur þeirra eru hönd-
um seinni að koma þeim á blað
eða segulband. í fyrra lézt Duncan
MacDonald, gamall maður, fæddur
og alinn upp í Suðureyum. Hann
var fátækur leiguliði, og svo höfðu
forfeður hans verið, maður fram
af manni. Með dauða hans var
meiri harmur kveðinn gelískum
bókmenntum en nokkur lesanda
þessa bréfkorns getur rennt grun
í, því að Duncan kunni sjóð ó-
skráðra bókmennta, og hann kunni
að segja sögur sínar eins og lista-
maður af guðs náð einn getur gert.
Við svarðareld í afskekktu koti
voru sögur þær í minnum hafðar
um aldaraðir, sem Duncan einn
kunni, og þær guldu þess, að sagna-
þulurinn lifði á röngum tíma: hann
var of seint uppi til að samtíma-
menn hans kynnu að njóta þeirra,
og hann hvarf til feðra sinna áður
en fræðimenn gætu náð öllum sög-
um frá honum.
Þjóðkvæði eru sungin, og í Orkn-
eyjum eru til þúsundir af þjóðlög-
um, sem myndu hverfa jafnskjótt
og fólk hættir að kunna kvæðin.
Nú er reynt að bjarga því frá
gleymsku, sem bjargað verður,
með því að láta sagnaþuli segja
sögur og fólk syngja á segulband.
Þannig verður hægt að varðveita
sögur og söngva um aldaraðir. En
hverjum til gagns? Þessi starfsemi
stuðlar ekki að því að halda lífinu
í gelískri tungu, heldur miklu frem-
ur til að draga úr því tjóni, sem
þjóðin bíður við dauða tungunnar.
En þó er rétt að minnast þess, að
gelíska er töluð víðar en í Skot-
landi, því að fleiri tala hana í Nova
Scotia (í Canada) en í Skotlandi
sjálfu. Margir Gelir fluttust þang-
að árið 1772, og síðan hafa þeir
varðveitt málið afburða vel, raun-
ar miklu betur en Vestur-íslend-
ingar móðurmál sitt, og er þó
skemmra síðan þeir fóru vistferl-
um vestur. Og þegar leiðin lá frá
gamla Skotlandi til Nýja-Skot-
lands, þá fóru fornar arfsagnir með.
í Nova Scotia hafa safnendur þjóð-
legra fræða ærið að starfa, svo að
vel hafa Gelir haldið þar á arfi
fátækra forfeðra.
Magnús Magnússon.
Tveir húsagarðar lágu saman. í öðr-
um var ekkert annað en stór hænsa-
girðing, en í hinum voru blómabeð og
ávaxtabeð. Einhvern veginn hafði kom-
ið stórt gat á hænsagirðinguna og hæns-
in fóru því yfir í blómagarðinn og rifu
og tættu allt í sundur þar. Eigandi
blómagarðsins hafði hvað eftir annað
kvartað um þetta, en hænsaeigandinn
lét það sem vind um eyrun þjóta, og
blómagarðs eigandinn var í stökustu
vandræðum og vissi ekki hvað hann
átti til bragðs að taka. Seinast tók kona
hans að sér að reyna að ráða bót á
þessu. Og þegar maðurinn kom heim
að borða daginn eftir, sá hann að ná-
granninn var að keppast við að gera
við hænsagirðinguna.
— Hvernig fórstu að þessu? sagði
hann við konu sína.
— Ég keypti fjögur egg í gær og faldi
þau undir runna hérna í garðinum, og
svo gætti ég þess að þau sæi er ég sótti
þau í morgun. \