Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1958, Blaðsíða 8

480
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Mergenthaler og Linotype
íslendingur fann upp setningarvél
Á seinasta fjórðungi 19. aldar
* var svo komið, að prentlistin,
hin stórkostlega uppfinning Guten-
bergs, var orðin á eftir tímanum
og fullnægði ekki þeim kröfum,
sem til hennar voru gerðar meðal
stórþjóðanna. Bóka- og blaðaútgef-
endur voru í vandræðum. Ekki var
hægt að koma út stórum blöðum,
varla stærri en 8—14 blaðsíðum á
dag. Þetta var þeim mun grátlegra
sem prentvélarnar höfðu tekið
stórkostlegum framförum. Árið
1880 hafði verið fundin upp prent-
vél, s,em gat skilað 20.000 blöðum
á klukkustund, En þessi prenthraði
kom ekki að gagni. Á hverju stóð?
Það stóð á setningu. Enn var
notuð 'hin gamla aðferð að setja
lesmál blaða og bóka með lausum
stöfum. Setjararnir höfðu fyrir
framan sig kassa með mörgum
hólfum, og í hverju hólfi var ákveð
-inn stafur úr stafrófinu, eða lestr-
armerki. Stafirnir voru teknir upp
með höndunum, einn og einn, og
raðað í haka þangað til hæfilega
löng lína var fyllt. Og svo var sett
önnur lína og þannig koll af kolli,
þangað til hakinn var fullur. Þá
var letrið tekið úr honum og látið
í „skip“. Síðan var hakinn fylltur
aftur og letrinu bætt við það sem
fyrir var, og þannig koll af kolli,
þangað til komnir voru langir
dálkar. Þá voru þeir „brotnir um“
í síður (hvort sem það voru blað-
síður í bókum eða blöðum) og síð-
urnar settar í prentvélina. Þegar
prentun var svo lokið, varð að
•leggja af“ allt letrið, það er að
Ottmar Mergenthaler
íegja, því var raðað aftur með
höndunum í hin réttu hólf í letur-
kassanum, einum og einum staf í
senn.
Þetta var svo seinlegt verk, að
prentvélarnar stóðu iðjulausar tím-
unum saman. Öllum var ljóst, að
þetta var óþolandi ástand. Hugvits-
menn voru hvattir til þess að leysa
vandann. Hver uppfinningin kom
af annarri, en þær höfðu þann sam-
eiginlega galla, að þær reyndust
ónothæfar. í Bandaríkjunum var
varið milljónum dollara í tilraun-
ir. Skáldið Mark Twain tapaði t. d.
stórfé á því að kosta smíði á vél,
sem var svo margbrotin, að í henni
voru 18.000 mismunandi hlutir. En
þegar þannig var- ástatt, kom Mer-
genthaler til sögunnar.
i"\ttmar Mergenthaler fæddist í
Hachtel í Wurtemberg í
Þýzkalandi, 10. maí 1845. Faðir
hans var kennari og í móðurætt
hans höfðu einnig verið kennarar
hver fram af öðrum.y
Snemma var drengurinn látinn
fara að vinna. Þær stundir, sem
hann var ekki í skólanum, varð
hann að hjálpa móður sinni við
heimilisverkin, elda mat, þvo upp,
kveikja upp í eldavélinni, hirða
svínin og kúna. Og á sumrin vann.
hann öllum stundum í garðinum.
Hann sagði seinna: „Eg fekk aldrei
að leika mér, alltaf varð eg að gera
eitthvað, vinnan varð að ganga fyr-
ir öllu öðru. Eg fann ekki mikið
til þess, þetta var venjan og ungir
drengir þekktu þá ekki annað“.
Þegar hann var laus úr barna-
skóla kom að því að ákveða hvað
hann skyldi verða. Faðir hans vildi
að hann yrði kennari, en Ottmar
litli vildi það ekki. Þá bauð faðir
hans að hann skyldi verða læknir
eða lögfræðingur, en það þóttu þá
virðingarstöður í þjóðfélaginu. En
drengurinn sagðist vera meira
hneigður fyrir vélfræði. Hann
hafði og sýnt það, að hann lagði
gjörva hönd á margt, og hann hafði
gert við gömlu þorpsklukkuna, sem
allir heldu að væri ónýt.
Árið 1868 var hann svo settur í
iðnnám hjá úrsmið í Bietigheim,
skammt frá Stuttgart. Þar tók
hann svo skjótum framförum, að
húsbóndi hans greiddi honum fullt
kaup áður en námstíminn var úti.
Mergenthaler vann líka baki
brotnu. Og oft sat hann fram á
nætur við að skoða alls konar véla-
teikningar. Leyfði hann sér fri-.