Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1963, Blaðsíða 12

pl. %
mm

Holavallarb’.óli
væri á hverju brauði, og bve bátt mat
þess væri, einnig hver prófastur væri í
hverri sýslu, svo og skýrslu um laun
hans sjálf ... 9. ágúst gefur biskup
Jörundi skýrslu um skólapilta, er ttíws«
usu njóti, og spyr, hvernig hann (Jör-
undur) vilji ráðstafa 8 plássum, er laus
séu.
Geir hi$k’*p var mildur
í trúarefnum
í bréfi til séra Þórðar í Kálfhaga 14.
okt. 1807 má sjá nokkuð trúarskoðun
biskups. Hafði séra Þórður sent biskupi
heimspekilegan pésa, og ætlað til prent,-
unar, um eitthvert trúaratriði (eilífa
fordæmingu?) Telur biskup óverðugt
fyrir prest, er hafi kennt söfnuði sínum,
að guð væri allra barna sinna faðir, að'
reka ekki til baka (þ.e. hrekja) þann
hleypidóm, „að dæma alla heiðna menn,
eða alla þá, sem á einhvern hátt víkja
frá vorri trúarjátun til eilífs straffs í
öðrum heimi“.
I Úr ævum lærðra . . . J
Framhald af bls. 1
Þau gamanyröi eru eftir biskupi höfð,
aö tveir væru þeir staöir, þar sem eld-
ar aldrei slokknuöu, hjá honum og
kölska.
Gesfrisni
biskupshjónanna
Steingrímur biskup segir í dagbók
slhni, í sept. 1804: „Þar sem öðrum
mætti leiðast ráp og iðuleg heimsókn,
var eins og biskupinum og frúnni þætti
því vænna og skemmtilegra sem við
komum oftar, hversu sem hagur þeirra
var tæpur og óhægur, er viðmót þeirra
sem allt leiki í lyndi og veitingar sem
ekkert vanti“.
Gjaldþrof biskups
1805—1806 var fjárhagur biskups orð-
inn svo erfiður, að hann varð að gefa
bú sitt upp sem gjaldþrota. Var þá skip-
uð þriggja manna nefnd (ísl. Einars-
son, Frydensberg bæjarfógeti og Mark-
ús stiptprófastur í Görðum) til þess að
ráðstafa eignum búsins. Tók hún til
starfa snemma árs 1806. Var nefnd þessi
svo afskiptasöm um hag biskupsins, að
hún takmarkaði mjög fólkshald hans,
er að óþörfu var (það voru 24 manns
heimilisfastir hjá biskupi um nýár
1806) og búið gæti án verið, en samt
taldi nefndin, að svo margt yrði eftir,
að þessu skulduga búi væri um megn
að framfleyta. Jafnframt var ákveðið,
að biskup skyldi flytja frá Lambastöð-
um til Heykjavíkur og gerði hann það.
Ritaði og nefndin Steindóri Finnssyni
sýslumanni, sem var fjárhaldsmaður
Torfa Guðmundssonar, stjúpsonar bisk-
ups, átti að útvega honum góðan sama-
stað, því nefndin vildi hvorki láta hann
né Halldór bróður hans vera í Reykja-
vík. Er. Steindór vék þessu af sér og
ritaði biskupi um, hvernig stæði á þess-
ari afskiptasemi nefndarinnar, en bisk-
up svaraði fáu og sagði: „Höfðinu held
ég stífu, enda á ég bágt með að beygja
það“. Ekkert varð nú samt úr því, að
þe;r stjúpsynir biskups, Halldór og
Torfi, yrðu frá honum flæmdir, enda
áttu þeir föðurarf sinn inni í búinu.
Biskup fluttist búferlum til Reykja-
víkur, sem áöur segir, og tók á leigu
hús Petræusar kaupmanns, sem þá
hlaut nafniö Biskupsstofan, en var
keypt, mörgum árum síöar, sem bisk-
upssetur. Bjó Geir biskup þar til
dauðadags. Þetta var eitt af húsum
hinna fornu Innréttinga og stendur
enn í góðu gildi, sem Aðalstrœti 10,
verzlunarhús Silla og Valda.
Samskot handa biskupi
Séra Benedikt Árnason í Hjarðarholti
ætlaði að gangast fyrir samskotum til
biskups hjá klerkdóminum fyrir vestan
og ritaði m.a. Birni prófasti Þorgríms-
syni á Setbergi 4. sept. 1806, en hann
lýsti sig mótfallinn slíkum samskotum í
bréfi til Benedikts 1. okt. og færir séra
Björn þessi rök fyrir skoðun sinni, seg-
ir, að konungur hafi (1805) gefið bisk-
upi 1000 rd. og að auki hækkað laun
hans um 600 rd. árlega, svo að hann
hafi nú 1800 rd. í árslaun. Allt er bréfið
vinsamlegt í garð biskups, en auðsætt
er, að prófasti finnst biskup vera of
veitull við hvern sem er, og segir að
„hann sakir sinnar mátalausu mann-
gæzku offraði svo að kalla sjálfum
sér og sínum efnum til mannúðar og
góðgerða við alla menn, sem hann nái
til og við vildu taka, og þetta á þeim
árum, sem hann hafði litlar tekjur m.m.
Afskrift af bréfi þessu er í Lbs. með
hendi Páls Pálssonar. Er það allmerkt
bréf.
Séra Hannes Scheving prófastur í
Laufási ritar biskupi 12. nóv. 1808 meðal
annars um, að það sé skylda prestanna,
sem eigi svo góoan föður að sem bisk-
upinn, að efla til samskota til styrktar
fjárhag hans, ef hann samþykki það.
Líklega hefir biskup hafnað þessu boði.
Biskup gramur vegna
Hólastóls
í bréfi til Páls rektors Hjálmarssonar
8. júlí 1802 lýsir biskup óánægju sinni
yfir, að Hólastóll og skóli sé alveg nið-
urlagt. Minnist svo nánar á, hve erfitt
verði fyrir norðanpilta ókunnuga að fá
sér húsnæði, mat, þjónustu o. s. frv.
Latínuskólinn á
Hólavelli
Þaö var embœttisskylda biskups aö
hafa á hendi, ásamt stiptamtmanni,
yfirstjórn hinna svokölluöu kennslu-
mála í landinu, en sú stjórn þeirra, á
þessu tímabili, varö þeim tvímenning-
um hvorki til ánœgju né sóma. Áður-
nefndum skóla haföi veriö hróflaö upp
á Hólavelli hér í Reykjavík, milli nú-
verandi Suðurgötu og Garöastrœtis, of-
an viö húsiö nr. 22 viö Suöurgötu.
Skólinn var timburhjallur, sem hvorki
hélt vatni né vindi, og verður að telj-
ast sú hörmulegasta menntastofnun,
sem rekin hefir veriö hér á landi, og
féll úr hor, ef svo mætti segja, eftir
19 ára starf.
2. marz 1802 ritar biskup stiptamt-
manni (Ó. St.) um skólann á Hólavelli
og sendir honum skriflega umkvörtun
Guttorms Pálssonar, bæði um bágindi
pilta og kulda í húsinu. Segir biskup,
að sumir ráðgeri að fara að róa út, en
það telur hann óráð og óviðeigandi,
hyggur að þeir murii komast af með
matbjörg til páska. Lýsinguna á skóla-
húsmu telur biskup rétta, þótt herfileg
sé, og bætir við: „Þó hefði ég álitið
piltum þar kannske lífvænt það sem
eftir er vetrarlangt, ef þeir hefðu mótorf
til hlítar og brysti ekki viðurværi....“
f apríl 1804 gengu skólasveinar, sem
rólfærir voru, á fund biskups, og kærðu
fyrir honum neyð sína og óskuðu að fá
að sleppa. Helmingur skólapilta voru
veikir af skyrbjúg og kylda og nokkrir
rúmfastir, og hrein hungursneyð yfir-
vofandi. — Þannig lauk kennslu í Hóla-
vallaskóla.
ÞaB var Iska óáran í
mastnfólkinu
Með sameiginlegu bréfi dags. í Viðey
16. okt. 1798 banna þeir Ólafur stipt-
amtmaður og Geir biskup harðlega þá
níðingslegu meðferð, er nýsveinar, sem
koma tii skólans, verði fyrir af hinum
eldr. piltum og telja upp allmörg dæmi
þessara strákapara, hvernig farið sé „að
meiða þá með knefum, slá, lemja með
lyklum, tóbaksbaukum, fæturna með
grjóti, hárreita þá, setja í svokallaða
pressu, fóttroða, setja kné og hæla und-
ir líf þeirra.... Einnig séu sögð dæmi
þess, að þeir eldri hafi kaffært þá ný-
komnu, stundum í laugum, sundum í
Reykjavíkurtjörn undir ísskörum, hald-
ið hör.dum fyrir munn þeim, svo vein
þeirra skyldu ei heyrast". Ennfremur sé
barinn hinn foi’boðni bombaldi, er stór-
skemmi skólahúsið, mölbrjóti glugga,
allt brothætt hjá húsfólkinu, nema því
sé áður bjargað o.s.frv. Leggja þeir
stiptamtmaður og biskup^ stranglega
fyrir konrektor (Jóhann Árnason) að
sjá um, að strákapör þessi séu ekki í
frammi höfð, en leggja við brottrekstur
ella, eða frekari hegningu. Skyldi lesa
þetta bréf upp fyrir öllum skólanum.
(Eftir þetta hefir líklega lagzt niður að
mestu leyti bombaldinn, sem reyndar
var áður bannaður, og hinar harkalegu
aðferðir við nýsveina, en eitthvað af
því hefir haidizt við, eimdi eftir af því
í Bessastaðaskóla).
Biskup of leiðifamur vi3
Jörund hundadagakóng
23. júlí 1809 gaf biskup „Hans Excell-
ence Jörgen Jörgensen“ skýrslu um
alla klerkastétt landsins, hver prestur
Kölski samt konunglega
skikkuð persóna
24. nóvember s.á. hafði séra Jón Aust-
mann í Stórólfshvolsþingum spurt bisk-
up, hvort sér leyfist ekki við barnaskírn
og fermingu að „útiláta“ það andstyggi-
lega orð „djöflinum" og í þess stað
brúka aftur orðið óguðlegleiki eða sál-
aróvin. Biskup svaraði þessu, að hann
teldi sér ekki fært (eða hæft) að breyta
nokkru í þessum formála, er konungur
hafi, í samræmi við þær symbólsku
bækur kirkjunnar, fyrirskipað að nota
við barnaskírn og fermingu.
Fjandann rekur
á Hornströndum
Séra Arnór prófastur í Vatnsfirði rit-
aði biskupi oft kýmniblönduð bréf og
það jaínvel í opinberum bréfum, en
biskup virðist hafa svarað á sama hátt
.... Einu sinni getur séra Arnór þess,
að fjandann hafi rekið á Hornströnd-
um m. fl. um það, og má sjá af síðari
bréfum, að biskup hefir rilað séra Arn-
óri nánar um þetta.
Geir biskup og
Garpdalsdraugurinn
Áriö 1808 er séra Gísli Ólafsson,
rúmlega þrítugur, aöstoöarprestur á
Staö á Reykjanesi. Þaö ár uröu svo
magnaöir reimleikar á kirkjustaönum
Garpsdal, aö allt ætlaöi um koll að
keyra. Séra Ólafur tók þaö upp hjá
sjálfum sér, aö ríöa heim aö Garpsdal
og haláa réttarpróf meö tilheyrandi
vottum. um óspektir draugsa. Sendi
hann síöan biskupi skýrslu frá réttar-
hald.inu. dags. 7. júní, „hvernig sá
mektugi demón“ hafi brotiö þil í baö-
stufunni og hent brotunum i prest,
mölvaö allar rúöur á staðnum og auk
þess sýnt presti banatilrœöi meö því
aö þeyta í hann þunqri slegqju, en
missti marks o. s. frv. Hafi prestur
loks oröiö aö flýja staöinn meö állt sitt
fólk. Hafi draugurinn loks veriö kœrö-
ur fyrir sýslumanni. Þetta mikla
draugabréf er enn varöveitt í skjala-
safni biskups í Þjóðskjalasafni. — En
hér var Geir biskupi nóg boöið. Skrifar
hann séra Gísla þétt áminninqarbréf
og telur draugastefnur utan við hans
verkahring, þvi fremur sem draugur-
inn hafi veriö kœröur fyrir verslegum
yfirvöldum.
„Hafi prestur ekki verið kvaddur til
þessarar rannsóknar í embættisnafni.
Kveðst biskup að vísu ekki neita, að
englar og andar séu til, en ber brigður
á, að ókyrrleikinn í Garpsdal sé þeira
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
5. tölublað 1963