Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1964, Page 12
Atriði úr „Dr. Faustus", mesta verki Marlowes, þegar það var sýnt í Old Vic
í Lundúnum 1961
MARLOWE
Framhald af bls. 1
sem ber vitni hinni geysifrjóu skáld-
æð höfundar, ekki síður en sköpunar-
snilligáfu hans. Leikritið byggist á sögu
mongólska landvinningamannsins Tim-
ur Khan, og lýsir fyrri hlutinn valda-
töku hans og landvinningum, en hinn síð
ari valdatíma hans, sjúkdómi og dauða.
Öll leikrit Marlowes, að einu und-
anteknu, hafa eina hetju, sem gnaefir
yfir al'Ia aðra og hefur til að bera alls-
ráðandi valdafíkn í einni eða annarri
mynd -- til landvinninga, pólitísks valds
eða auðs, eða fróðleiksfýsn. Með þess-
um eiginleikum sínum gefa þau mynd
af Marlowe sjálfum — hið háfleyga í-
myndunarafl samfara tak'narkalausri
metorðagirnd.
Þegar þessu leikriti sleppir, vita menn
ekki tímaröðina á síðari verkum hans,
en þó virðist nokkuð greinilegt, að
„Gyðingurinn á Möltu“ hafi komið næst
á eftir „Tamburlaine", því þar er sama
efni notað að nokkru leyti. Einnig það
styðst við évrópska sögmlega arfsögn,
er.cta þótt aðalefni þess sé framsókn
Tyrkja við Miðjarðarhaf og hertaka
Möltu. f leikritinu er rikur gyðingur á
Möltu, Barrabas að nafni, rúinn auð-
æfum sínum af kristnum mönnum og
sviptur ást dóttur sinnar. Þetta gefur
Marlowe tækifæri til að koma því að,
sem hann hefur sennilega sjálfur haft
hugstætt, fyrir munn Machiavellis í for-
málanum: „Ég tel guðstrú .vera barna-
leikfang og enga synd vera til nema
fávísina".
Næsta leikrit Marlowes, „rsióð-
baðið í París", fjallar um atburði sem
,þa voru efst á baugi — trúarbragða-
síríðin í Frakklandi, valdastreituna, að-
aipersónu hertogans af Guise, sem þarna
er sýndur sem dæmi um stjórnmála-
ref. Svo virðist sem þessu leikriti hafi
verið hroðað af, til þess að ná nógrd
snemma til almennings, meðan æsingin
út af morði Hinriks III var í hámarki,
og svo valdataka Hinriks af Navarra í
Frakklandi, en hann var mjög vinsæll
í Englandi.
Samt hlaut þetta lélega leikrit mjklar
vinsældir, eins og önnur leikrit Mar-
lowes. „Tamburlaine'1 ásamt „Spænska
sorgarleiknum" eftir Kyd hafa sennilega
orðið vinsælust allra leikrita á Elísa-
betar-tímabilinu. Það var ásamt „Gyð-
ingnum frá Möltu“ og „Dr. Faustus" tek-
ið upp aftur, og voru þau öll á sviðinu
árum saman. Það má finna glefsur úr
leikritum Marlowes, teknar upp af öðr-
um leikritahöfunum, einkum Shake-
speare — stældar og síðan skopstældar
— og það ber áhrifum þeirra beztan
vottinn.
E n um þessar mundir var Mar-
lowe í nokkrum vanda staddur út af
morðinu á William Bradley 28. septem-
ber 1589. Marlowe átti heima — eins og
Shakespeare — úti í Shoreditch, utan
borgarmúra og lögsögu borgarfeðranna,
og þar voru líka fyrstu leikhúsin. Mar-
lowe flæktist inn i rifrildi Watsons, vin-
ar síns, skálds og leikritahöfundar, við
Bradley, og í áflogum þeirra milli lét
Bradley lífið. Það var Watson, sem varð
honum að bana, og Marlowe slapp til-
tölulega vel — sat skamman tíma í New
g&te-fangelsinu.
(Richard Hosley prófessor hefur ný-
lega komið fram með þá snillilegu til-
gátu, að þessir atburðir speglist í bar-
daganum í „Rómeó og Júlíu“ Shake-
speares — að Marlowe-Bradley-Wat-
son speglist í Mercutio-Tybalt-Rómeó
— og að hin ákaflynda persóna Mer-
cutios, sem er svo fljótur til með hníf-
inn, sé að einhverju leytí Marlowe).
Einhverntíma á þessum ókyrru ring-
ulreiðarárum orti Marlowe snilldarlegt
ljóð, sem þekkt er um heim allan, enda
þótt fáir viti mikið um höfund þess:
„Kom, vertu hjá mér, vertu ástin mín,
og okkar skulu allar nautnir .... “
Við þessu fræga kvæði, sem sungið
var allt Elísabetar-tímabilið og lengur
þó, greiddi Sir Walter Raleigh svar,
sem ekki er síður frægt: „Ef alheimur
og ástin væru ung ... “
Eitt eða tvennt bendir til þess, að
Marlowe hafi verið kunnugur Raleigh-
klíkunni, einkum þó Tómasi Hariot,
stærðfræðingnum, sem einnig var frí-
^þenkjari og höfundur að verki sem hét
„Stultorð en sönn skýrsla um Virginíu“.
. Eím 1591 var Shakespeare — sem
var svo vel settur að vera leikari —
farinn að koma fram og vekja eftirtekt
með leikritum sínum um Hinrik IV.
Þetta voru einnig söguleikrit, eins og
hjá Marlowe, en byggð á enskum þjóð-
sögum, og með aragrúa persóna í stað
einnar aðalpersónu, sem gnæfði yfir
allar hinar.
Þegar Marlowe kom með næsta leik-
rit sitt, var það ekki hann, sem setti
reglurnar, heldur fór hann að dæmi
yngra mannsins og samdi „Játvarð 11“
— í fyrsta sinn án aðalhetju, en dreifði
dramatísku áhrifunum á fleiri persón-
ur. Þetta leikrit byggist að mestu á
veiklyndum konungi og ástmanni hans,
Gaveston — og hér má glöggt gxeina
aðaláhugamál Marlowes.
Engu að síður er þetta áhrifamikið
leikrit og bezt byggt allra verka hans.
Þegar svo kom að Shakespeare fáum
árum síðar að semja „Richard II“, ásetti
hann sér að fara fram úr fyrirmyndinni,
„Edward 11“ eftir Marlowe, alveg eins
og hann fór fram úr „Möltugyðingi“
hans með „jKaupmanninum í Feneyj-
um“ — en Marlowe varð bara fyrri til.
Við komum þá að „Dr. Faustus“, sem
hann lifir aðallega á um alla framtíð.
SVIPMYND
Framhald af bls. 2
en sumir þeirra fengu síðan stöður hjá
því opinbera, í póstþjónustunni,, hern-
um o.s.frv. Hugmyndin um að senda
son kolanámuverkamanns til Oxford
stappaði nærri geðveiki, segir Richard
nú.
F erill hans á menntabrautinni
hófst með því, að hann var einn af 30
nemendum, sem valdir voru úr 600 um-
sækjendum um skólavist í mennta-
skólanum í Port Talbot. Auk góðra
némshæfileika reyndist .hann vera
fæddur íþróttamaður og frábær söng-
vari, fékk mörg verðlaun fyrir söng.
Einn af kennurum skólans, Phil Burt-
on, sem jafnframt var rithöfundur, bauð
honum að búa hjá sér, og var það sam-
þykkt af systur hans og mági. Phil
Burton annaðist einkum leiklistar-
kennslu við mcnntaskólann og kom
fijótt augia á óvenjulega leikhæfileika
Richards. Hann hafði strax fullt vald á
áhorfendum, þó hann væri ólærður og
óreyndur. Fhil Burton lagði sig allan
fram um að þjálfa hann, bæði í tal-
tækni og leik, valdi handa honum lestr-
arefni, undirbjó hann undir inntöku-
prófið í Oxford og stjórnaði fyrstu leik-
ritunum, sem hann kom fram í. Arið
1943 varð Richard opinberlega skjól-
stæðingur Phils Burtons og tók upp ætt
arnafn hans. Mörgum árum seinna, þeg-
ar Riehard var sagt, að faðir hans væri
látinn, spurði hann: „Hvor þeirra?“
Phil Burton, sem nú er forstjóri frætgs
leiklistarskóla í New York, þjálfaði
Riehard með nýstárlegum hætti. Hann
æfði hann t.d. í því að tala í fimm síma
samtímis í leikþætti um bankastjóra,
sem heldur uppi fimm ólíkum samtöl-
um samtímis. Þetta var æ>ft a.m.k. þús-
und sinnum og varð Richard góð lexía
í nákvæmni og einbeitingu. Phil Burt-
on fór líka með hann upp á nálægan
fjallstind og lét hann þylja ræður úr
verkum Shakespeares. Phil fór lengra og
lengra frá staðnum, þar sem Richard
stóð, og kallaði til hans: „Láttu mig
heyra til þín, hrópaðu ekki, en láttu
mig heyra til þín.“ Þetta er ein af or-
sokum þess, hvílíkan hljóm og radd-
styrk Riohard hefur á leiksviðinu, jafn-
vel þegar hann hvís.._u'.
R.iohard fékk inngöngu í Exeter
College í Oxford. Brezki flugherinn
veitti honum námsstyrk með þeim skil-
málum, að hann væri tvö ár í flug-
hernum að námi loknu. Hann varð að
bíða tvö misseri eftir að verða fullgiild-
ur nemandi og svaraði því auglýsingu í
blsði frá leikaranum Emlyn Williams,
sem vantaði ungan leikara frá Wales í
tiltekið hlutverk . Hann fékk hlutverkið
og lék fimm mánuði í Lundúnum, en
hvarf þá aftur til Oxford.
í Oxford lagði Richard stund á ensk-
ar bókmenntir og ítölsku, en áhugi hans
var fyrst og fremst bundinn við leik-
félagið í háskólanum. Nevill Caghill var
að sviðsetja „Measure for Measure“ eft-
ir Shakespeare um þessar mundir í leik-
húsi háskólans, og Riohard bað um hlut
verk, en fékk þau svör að því'miður
væri búið að velja í öll hlutverkin.
„Leyfið mér þá að æfa aðalhlutverkið
sem varamaður“, sagði Richard illkvittn
islega. Og viti menn, honum var veitt
bónin — og ekki nóg með það: þegar
leikritið var frumsýnt var enginn ann-
ar í aðalhlutverkinu en Richard Burton.
Meðal áhorfenda voru menn eins og
John Gielgud og Terence Rattigan. Hinn
kunni leikhússtjóri Binky Beaumont,
einn voldugasti leikihúsmaður í Lundún-
um, var einnig í salnum, og hann bað
Richard að líta inn til sín, þegar hann
hefði lokið námi og herþjónustu. „
í flughernum var Burton þjálfaður sem
siglingafræðingur, en stríðinu lauk áð-
ur en hann fengi tækifæri til að reyna
kraftana. Hann eyddi því tveimur árum
herþjónustunnar að mestu í iðjuleysi
og knattspyrnu, en í þeirri grein náði
hann slíkum árangri, að í frásögur er
fært, og hörmuðu ýmsir framámenn
knattspymunnar í Bretlandi, að hann
skyldi ekki gera hana að lífsstarfi.
A rið 1947 losnaði Burton úr her-
þjónustu og gerði strax samning við
Bmky Beaumont. Að ári liðnu var hann
orðinn viðurkenndur leikari í Lundún-
um. Mesti kostur hans sem leikara þótti
hin frábæra rödd hans og valdið sem
h&nn hafði yfir henni. Hann þurfti tæp-
lega að hreyfa sig á sviðinu: athygli'
allra beindist ósjálfrátt að honum. Það
var engu líkara en hann dáleiddi leik-
húsgesti. Þegar Olivier sá Burton leika
Coriolanus varð honum að orði: „Nú
getur enginn annar leiltið Coriolanus
framar." Túlkun hans á íagó þótti eltki
síður athyglisverð. Hinn kunni gagn-
rýnandi Kenneth Tynan sagði síðar:
„Við héldum allir að hann yrði eðlileg-
ur arftaki Oliviers. Við héldum að hann
yrði annar Edmund Kean, að hann yrði
mesti klassíski leikari þessarar aldar.“
Frumsýningar skelfa Burton. Hann
getur ekki sofið nóttina fyrir frumsýn-
ingu. Eitt kvöld árið 1953 fór hann frá
heimili sínu í Hampstead til að ráfa
um, en kl. 4 um nóttina uppgötvaði
hann allt í einu að hann var að fara
yfir Waterloo-brúna, rétt hjá Old Vic-
leikhúsinu, rúma 15 kílómetra frá heim-
ili hans. Lögregluþjónn stöðvaði hann á
brúnni og vildi vita hver hann væri,
en trúði honum ekki, þegar hánn sagðist
eiga að leika Hamlet kvöldið eftir. Þeir
löbbuðu síðan saman um borgina til
morguns. Þessi Hamlet-sýning varð með
al annars fræg fyrir það, að Winston
Churchill, sem fór í leikhúsið einu sinni
á ári og hlustaði aðeins á fyrsta þátt,
sat sýninguna á énda og fylgdist svo
vel með leik Burtons, að hann var sjálf-
ur farinn að haía yfir línur Shakespe-
ares með leikaranum!
Sigrar Burtons á leiksviðinu urðu
n.mrgir, en hann virtist vilja meira, og
sneri sér því að kvikmyndum, sem
færðu honum mildð í aðra hönd, en fáa
listræna sigra, enda hafa kvikmyndir
hans yfirleitt ekki verið af betri end-
anum.
egar Burton var að leika I kvik
myndinni „The Last Days of Dolwyn“
íyrir u.þ.b. .15 árum, hitti hann 19 ára
gamla leikkonu frá Wales, Sybil Willi-
ams, og firrum mánuðum síðar voru þau
gift. Hún vaiið í augum Burtons óvið-
jafnanleg eiginkona, óendanlega þolin-
móð og umburðarlynd, skörp og skemmti
leg. Þau eiga tvær dætur, Kate 6 ára
gamla og Jessiku 4 ára. Samlífið við
Burton var sjaldan auðvelt. Hann sef-
ur aldrei meira en fimm tíma á sól-
arhring og finnur ekki fyrir því, þó
hann sofi ekkert nótt og nótt. Hann
getur setið við píanóið heilu næturn-
ar og hamrað á það söngva frá Wales
meðan hann fer með ljóðasyrpur eða
orðræður úr leikritum, og stælir þá
12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
10. tölublað 1964