Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 6

Einar Arnórsson
UPPKASTIÐ
Framhald af bls. 1
sem óskað höfðu eftir breyt-
ingum á sambandi landanna, og þeir
gengu eins langt og þeir framast þörðu
í vitund þess, ag þeir mundu í ein-
hverju verða að slá af kröfum sínum.
Það hefur eftir því sem ég bezt veit ver-
ið eðli allra samninga, að báðir aðilar
ráði nokkru um gerð þeirra og verði
jafnframt að siá af kröfum sínum. Með
hliðsjón af erindisbréfi stjórnaránd-
stæðinga og síðan fyrstu kröfugerð
íslenzka nefndarhlutans hlýtur þag að
teljast stórvirki, hvaða árangur náðist,
því gengið var að öllum meginkröfum
íslendinga nema einhliða uppsagnarrétti
á nokkrum sameiginlegum málum, en
á hitt ber að legg'ja megináherzlu áð
ekkert atriði í Uppkastinu var óupp-
segjanlegt, þó mjög væri tönnlazt á
þeirri firru. Hvergi kemur það heldur
fram, að samningurinn eigi að gilda um
aldur og ævi, heldur er þvert á móti
skýrt tekið fram, að samninginn í heild
skuli endurskoða að 25 árum liðnum
þ.e.a.s. 1933 eða 1934.
Brigð Skúla Thoroddsens við sam-
nefndarmenn sína verður að mínum
dómi aðeins skilin í ljósi þeirra orða
sem Ari J. Arnalds lætur falla í sjálfs-
ævisögu sinni, og er í sannleika sagt
furðulegt að þessum manni skuli hafa
verið skipað á bekk með þjóðhetjum
íslendinga í vitund seinni kynslóða.
Hann hafði undirskrifað og lýst fullu
samþykki við kröfur íslenzku nefndar-
innar og einnig hið endanlega uppkast
nefndarinnar allrar — með þeim fyrir-
vara þó að hann kynni að koma fram
með breytingartillögu — en ekki hreytft
andmælum við neinu í Uppkastinu nema
sameiginlegum kaupfána. Hins vegar
hafði hann ári áður í sambandi við hinar
illræmdu greinar Georgs Brandesar í
Politiken skrifað eftirfarandi orð: „Það
hefði verið hyggilegra að hreyfa ekki
fánamálinu að svo stöddu. Það er mál,
sem að vísu kemur ekki samningi fyrir-
hugaðra sambandslaga minnstu vitund
við; en Dönum er það engu síður mjög
viðkvæmt, og skoða það sem óvildar-
vott, og þykir það særa þjóðernistil-
finningu sína“.
Ég tel víst að lýsing Ara Arnalds á
fundi þeirra þremenninganna, Ara,
Bjarna frá Vogi og Skúla, 2. maí 1908,
sé rétt, og hún segir vissulega mikla
sögu í fáum setningum: „Við sátum
fjögur þarna lengi dags, ræddum málið
og tókum ákvarðanir. Skúli var fámáll
fyrst, en brosti þegar ég sagði við hann:
„Þú hefur engu að tapa en allt að vinna,
ef þú beitir öllum kröftum þínum gegn
uppkastinu". Síðan varð hann fjörugri
og tók fullan þátt í umræðum þeim og
ákvörðunum, sem gjörðar voru“.
Pólitík er og verður pólitík!
Athafnir Skúla, eftir að heim kemur,
benda í sömu átt og ummæli Ara Arn-
alds. Orð hans þegar hann heyrir um
afstöðu Hannesar' Þorsteinssonar eru
vísbending, en þó miklu fremur hitt,
að hann hliðrar sér hjá að taka sjálfur
beinan þátt í baráttunni um Uppkastið
og felur öðrum manni, Sigurði Lýðssyni,
allan veg og vanda af ritstjórn Þjóð-
viljans meðan á orrahríðinni stendur.
Sigurður var harður í horn að taka og
reif niður jafnt þau ákvæði í Uppkast-
inu sem Skuli hafði samþykkt og undir-
skrifað sem önnur. Ég er alls ekki viss
um að sú ályktun Kristjáns Alberts-
sonar sé rétt, að Skúli hafi sennilega
eitthvað skrifað í blað sitt eða sagt fyrir
um hverju skyldi halda fram. Miklu
sennilegra finnst mér að hann hafi talið
sig hólpinn að geta setið rólegur vestur
á Isafirði *í fjarlægð frá hinum póli-
tís'ku látum“.
P
n að sjálfsögðu voru það við-
brögð landsmanna í heild sem meira
máli skiptu um afdrif Uppkastsins en
fráhvarf Skúla. Jafnvel þó hann hefði
líka skrifað undir hið endanlega Upp-
kast, var engan veginn tryggt að það
næði fram að ganga, ef hægt væri að æsa
landslýðinn upp gegn því. Viðbrögð ís-
lendinga við frumvarpinu 1908 eru
okkur nútíðarmönnum lærdómsrík fyrst
og fremst vegna þess að að þau veita
ok'kur hrollvekjandi innsýn inn í eðli
stjórnmálabaráttunnar.
Ég skal ekki styggja viðkvæmar sálir
með því að rekja allt það þref og þras
sem varð um Uppkastið hér heima, þeg-
ar frá leið, en fyrst í stað var því af öll-
um þorra manna tekið eins og kynja-
sögu sem væri of góð til að
geta verið sönn. Hvaða hvatir
sem kunna að hafa legið til
hinnar hatrömu baráttu gegn Upp-
kastinu, og þær hafa vafalaust í, sum-
um tilfellum verið góðar og göfugar,
þá fæ ég ekki séð að nokkur algáður
maður geti mælt því bót, hvernig á
málum var haldið af hálfu uppkasts-
andstæðinga. Blöskri mönnum barátt-
an um símann, þá er ekki síður ástæða
til að fyllast hryllingi yfir þeim aðferð-
um sem beitt var til að fella Uppkastið.
En nóg um það. Hér vil ég einungis
draga fram þá veigamiklu staðreynd, að
báðir fulltrúar stjórnarandstöðunnar,
s’em samþykkt höfðu Uppkastið, töldu
sig hafa verið svikna af flokki sínum.
Stefán Stefánsson.skólameistari segir á
fundi í Reykjavik: „Ég verð að játa, að
þegar ég kom hingað til lands, þá bjóst
ég við að okkur mundi verðp, þafckað af
öllum, ekki sízt okkar eigin flokki. En
það hefur snúizt öðruvísi“. Hann segir
að þeir Jóhannes Jóhannesson hafi ekki
svikið flokk sinn, heldur hafi flokks-
menn þeirra svikið þá.' Þeir Jóhannes
hafi ekki annað gert en það sem þeim
hafi verið falið með sfcriflegu umboði,
og það umboð sagðist hann vera með í
vasanum.
eir Jóhannes og Stefán voru tveir
af hörðustu andstæðingum Hannesar
Hafsteins í Þjóðræðisflokknum, en hér er
einnig rétt að vitna í tvo heitustu for-
vígismenn Landvarnar, sem báðir höfðu
barizt hatramlega gegn Hannesi Hafstein
og voru auk þess meðal löglærðustu
manna landsins. Þessir menn voru Jón
Jensson, bróðursonur Jóns Sigurðssonar
og formaður Landvarnar, og Einar Arn-
órsson, sem verið hafði ritstjóri Fjall-
konunnar og hamazt þar mjög gegn
Dönum og Danadekri og einnig einn af
boðendum Þingvallafundar. Hvað höfðu
þessir tveir höfuðbaráttumenn Landvarn
arflokksins um Uppkastið að segja?
Jón Jensson skrifar tvo bæklinga um
málið og segir m.a. um afstöðu ísafoldar:
„Hún lætur eins og Dönum komi samn-
ingurinn ekkert við, þeir mega ekkert
atkvæði hafa um varanleik hans. . . •
Víst er það, að samningar hefðu allir
verið fyrirfram dauðadæmdir, ef ekki
mátti fela Dönum máiin nema svo lengi
sem oss þóknaðist, svo að vér gætum
rekið Dani frá málunum nær sem vér
vildum fyrirvaralaust. Þykir mönnum
sennilegt, að þetta hafi verið hugsun
þingfiokksins, sem gaf erindisbréfið?"
Jón Jensson minnir á, að í kröfum
Jóns Sigurðssonar fyrir íslands hönd
1851, 1867 og 1869 hafi ekki verið gert
ráð fyrir að nein af sameiginlegu mál-
unum yrðu uppsegjanieg, en þau voru
(í frumvarpinu 1869) auk konungs, kon-
ungserfða og konungskjörs: viðskipti
ríkisins öll við önnur lönd, vörn ríkisins
á sjó og landi, ríkisráðið, réttindi inn-
borinna manna, mynt, ríkisskuldir og
ríkiseignir, og póstsamgöngur milli Dan-
merkur og íslands. Jón Jensson segir
orðrétt: „Þessi mál áttu öll að vera
óuppsegjanleg. Jón Sigurðsson var ekki
eins hræddur við þet.ta og menn eru nú.
Hann sá, að þegar okkur yxi megin, þá
mundi næsta sporið auðstigið. En eftir
þessu frumvarpi, sem nú liggur fyrir,
eru reyndar engin mál óuppsegjanleg,
og engu er þar afsalað. Því að málin
eru þar nefnd vor mál, sem Dönum er
falið að fara með fyrir vora hönd, og
tekið fram að Samningurinn sé ekki gerð
ur um aldur og æfi. Þegar kringumstæð
ur breytast, má segja öllu upp. Þjóðirnar
gera aldrei samning fyrir aldur og æfi.
Þessi samningur er gerður fyrir 37 ár.
Rétturinn til breytinga eða uppsagnar
skapast úr því af þörfinni. Hinn siðferði-
legi réttur, sjálfsákvörðunarréttur þjóðar
innar sem viðurkennrar sjálfstæðrar
þjóðar, gefur henni. rétt til að krefjast
breytinga, þegar ástæður og kringum-
stæður breytast.“
„Efni frumvárpsins sýnir, að ísland
er samkvæmt því rílji, sjálfstæð þjóðar-
vera, sem ætlazt er til að lifi sínu lífi út
af fyrir sig, hafi sitt eigið takmark og
þrcskist eftir þeim reglum, er það sjálft
sníður sér og myndast smátt og smátt . .
Ég get ekki með sanngirni búizt við sam
bandi við Dani, sem gefi okkur meiri
rétt, eins og nú stendur, en áskilinn er
í frurnvarpinu. Það verður ekki ætlazt
til að Danir færu lengra en þeir hafa
farið. Það er ekki hægt að hugsa sér að
íslendingar fái jöfn ráð við Dani um
sameiginlegu málin. Við getum ekki gold
ið helming kostnaðar við hervarnir og
utanríkismál."
annig talaði fyrrverandi foringi
I.andvarnarmanna og bætir því við, að
með frumvarpinu verði sambandi land-
anna skipað á líkan hátt og Jón Sigurðs-
son fór fram á. Hann „vissi hvað hann
vildi, og hann þekkti betur mun á inn-
limun og sjálfstæði heldur en þeir menn
sem nú vilja fella frumvarpið. Vér þor-
um öruggir að leita styrks vorum mál-
stað i því, að Jón Sigurðsson kaus þá
'leið er vér förum nú, og taldi hana
æskilpga. Ef andstæðingar þessa frum-
varps endilega vilja kalla það innlimun,
þá verða þeir líka að kalla Jón Sigurðs
son mnlimunarmann."
Einar Arnórsson skrifaði langa grein
um frumvarpið í Lögréttu 16. júni 1908.
Hann bendir á, að ef íslendingar vildu
skilja við Danmörku meðan sámband
landanna væri óbreytt, þá mætti telja
það uppreisn, og hefði þá ekkert ríki
rélt til meðalgöngu samkvæmt reglum
þjóðaréttarins, því hún væri íhlutun í
mnanríkismál Danmerkur. Orðrétt segir
Einar: „Ef sfcilnaður væri þar á móti
hafinn á þeim grundvelli, sem byggður
yrði á sambandslagafrumvarpinu, þar
sem ísland yrði fullveðja ríki, þá væri
meðalgangan réttmæt eftir þjóðarétti.
Þá væri ekki um uppreisn að ræða.“ Til
dæmis hafi Englendingar ætlað að ganga
milli Norðmanna og Svía 1905. Þetta
væri ekki lítið atriði, ef til kæmi að
íslendingar skildu við Dani. Ef ekki
kæmust samningar á um hermál og
utanríkismál, við endurskoðun sambands
laganna eftir 25—37 ár, ,,þá væri ís-
iendingum innan handar að skilja, ef
þeir treystu sér til þess, sem meiri eru
líkui tR þá en nú, ef rétt væri á haldið
næsta mannsaldur". Skilnaður rikja
verði því hægari sem sammál eru færri.
En engin sammál hafi verið uppsegjan-
leg meðan samband Svíþjóðar og Noregs
stóð, og engin endurskoðun áskilin í sam
bandsreglum þeirra, og þó hafi löndiu
skiiið þegar snurða kom á þráðinn milli
þeirra. Og Einar spyr: „Mætti ekki hugsa
sér eitthvað svipað um ísland eftir
mannsaldur eða meira? Og mjög líklegt
er það, að Islendingar þokist stóru skrefi
nær skilnaði, ef samningur sambands-
laganefndarinnar Verður samþykktur, en
þeir eru nú.“
Einar Arnórsson skrifaði seinna þetta
sama sumar: „En hitt er mér óhætt að
segja, að mjög fáir andstæðingar frum-
varpsins telja ísland fært til skilnaðar
sem stendur. Þeir vilja einmitt halaa
sambandinu, af því að þeir sjá, að ísland
hefur gagn af því. Hinsvegar sjá það
flestir skynbærir menn, að hreint kon-
ungssamband við Dani er ekkert keppi-
kefli. Konungur yrði danskur samt,
ætti allt undir danskri hylli og dönsku
fé, sfciidi eigi íslenzku (að líkindum) og
íslendingar hefðu ekki eyru hans ftrem-
ur en nú, og ef hann ætti að greiða
snurður, sem á þráðinn kæmu, þá yrði
honum það oftast ómögulegt. Meira að
segja sænid konungs yrði oft í veði. Hana
væri siðíerðilega skyldur að gæta hags-
muna beggja ríkja, en gæti aldrei gert
annað en það, sem stærri þjóðin, Damr,
viidi, enda mundi hann sjaldnast hafa
hvöt til þess. Hvorug þjóöin gæti liait
gagn af slíku sambandi.“
Um hið sameiginlega heiti ríkjanna út
á við segir Einar Arnórsson: „Út á við
er „veldi Danakonungs" ein heild meðan
sömu stjórnarvöld fara með utanríkis-
mál fyrir bæði löndin. Þetta er þjóð-
rétlarhiiðin á sambandinu. „Det sam-
iede danske rige“ og „veldi Danakon-
ungs“ eru því rétt heiii og þarf engan að
hneyksla. Benda má á öldungis sams-
konar úr lögum frá 21. des. 1871 um
sambandið miUi Austurríkis og Ung-
verjalsnds. Þar er sambandið kallað „hið
austurríska veldi“ (monarki), en lögin
giida þó fyrir bæði ríkin, því þar er sagt
berum orðum í 1. grein þeirra, að þau
gildi fyrir Ungverjaland. í sömu lögum
er margsinnis talað uih- „hina tvo ríkis-
helminga" og „tvo ríkishluta". Þó er það
ekki kunnugt, að sú skoðun hafi nokk-
urs staðar fest rót með ríkisréttar- og
þjóðréttarfræðingúm, að Ungverjaland
sé ekki fuilveðja ríki. Löndin eru í sam-
bandi um konung, utanríkismál, hermál
og nokkur fleiri mál. En í yfirskrift sam
bandslaganna er samnefnið aðeins dreg
iö af stærra ríkinu. En enginn maður er
Framhald á bls. 12
Jón Jcnsson
Q LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
17. tölublað 1964