Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 14

Ilinn svikarinn, Donald McLean, hefur
unnið í Moskvu síðustu þrettán árin.
legt: Hann gat framið sjálfsmorð — eða
strokið. Og kvöldið, sem samkvæmið var
haldið hjá Balfour-Paul, strauk hann.
Enda þótt flóttinn færi fram í flughasti,
var hann samt undirbúinn. Jalbout var
nokkrar vikur að ná í vitni, sem hafði
séð mann, sem leit út eins og Philby,
fara í fylgd með tveim þrekvöxnum
fylgdarmönnum um borð í rússneska
skipið Dolmatova. Þetta skip fór fyrir
dögun 24. janúar — áleiðis til Odessa.
E ftir hvarf manns sins var Eleanor
Philby ýmist yfir sig hreinskiiin eða yfir
sig leyndardómsfull í skiptum sínum við
brezka sendiráðið í Beirut. Það var ekki
íyrr en hún fékk áðurnefnd „fyrirmæli"
í apríl, og ótti að fara frá Beirut með
tékkneskri flugvél, að hún ákvað að
leita hjáipar hjá Bretum og skýra sendi-
ráðinu frá öliu, sem þeim Kim hafði far-
ið í milli. í maímánuði sáu brezk og
líbönsk yfirvöld svo um, að hún gæti
farið úr landinu á laun, ásamt hinum
tveim bömum Kims — þau skildi hún
eftir í Englandi hjá skyldfólki Kims, en
hélt síðan áfram til New York að heim-
sækja Anne, dóttur sína, sem þar var
hjá Brewer, föður sinum. Þegar hún svo
kom aftur til Engiands, var hún alveg að
niðurlotum komin og hvarf sjónum allra
kunningja sinna.
Hinn 1. júlí — af hræðslu við, að
Rússar mundu afhjúpa Philby á blaða-
mannafundi í Moskvu — sneri brezka
stjórnin opinberlega við blaðinu og lét
það uppi, að Philby hefði raunverulega
verið „þriðji maðurinn" í Burgess-Mc-
Lean-málinu, og hefði verið í þjónustu
Sovétríkjanna „fyrir 1946“. Þessi yfir-
lýsing, sem kom á hæla Profumo-
hneykslisins, fékk brezka ríkið til að
riða á grundvelli sínum. í þinginu skipt-
ust ^lacmillan, forsætisráðherra, og
Harold Wilson, ieiðtogi Verkamanna-
flokksins, á hörðum orðum, og frá
bekkjum stjórnarandslöðunnár heyrðust
háværar raddir sem heimtuðu fulla
greinargerð um málið, en innan um
heyrðust aðrar, sem kölluðu Macmillan
bjána eða fant eða hvorttveggja. For-
sætisráðherrann, sem var múlbundinn
vegna leyniþjónustunnar, gat ekki svar-
að öðru en: „Ég vona, að deildin geri sér
ljóst, hve hættulegt það er að svara þess-
um spurningum". Það var ekki fyrr en
Macmillan hafði gert Wilson einslega
grein fyrir öllu málinu, að foringi
stjórnarandstöðunnar samþykkti að
hætta frekari opinberum umræðum —
þjóðarheillar vegna. Hinn 30. júlí til-
kynnti Izvestia loksins, að Sovétríkin
hefðu veitt Philby flóttamannahæli. En
nú kom að Eleanor Philby að taka mikil-
væga ákvörðun. Hún var trygg til hins
síðasta — og áreiðanlega enginn sovét-
njósnari — en steig um borð í flugvél í
London og. flaug til eiginmanns síns í
Moskvu.
Var Fhilby-málið sigur eða mistök hjá
brezku leyniþjónustunni? Það virðist
hafa verið sín ögnin af hvoru. Árvekni
M.I.6 afhjúpaði greinilega Philby sem
Rússanjósnara — en hann slapp. Líklega
fáum við aldrei að vita, hvort leyniþjón-
ustunni hefur tekizt það, sem fyrst og
fremst vakti fyrir henni — ací Philby
fletti ofan af aðalmönnunum í njósna-
neti Sovétríkjanna í Austurlöndum nær.
'Hafi hann gert það — og mig grunar, að
það hafi hann ekki gert að neinu ráði —
hefur brezka stjórnin af engu að státa.
Menn auglýsa ekki fyrir óvinunum, hve
mikið menn hafa uppgötvað af leynileg-
um athöfnum hans.
E n hvað vann þá Philby fyrir Sov-
étríkin? Hér eru nokkrar líklegar tilgát-
ur: 1) Hann gaf þeim upplýsingar um
æðstu embættismenn vestræna og svo
einstaklinga. 2) Hann gaf þeim almenn-
ar pólitískar upplýsingar, og leiðbeindi
þeim um vestraéna afstöðu til þróunar-
innar í Austurlöndum nær. 3) Hann upp-
lýsti þau um stefnu og framkvæmdir
brezkra og amerískra oiíufélaga. 4)
Hann lét þau fylgjast með stjórnmála-
þróuninni í Jórdaníu og Saudi-Arabíu,
þar sem Sovétrikin höfðu enga sendi-
menn. 5) Hann 'útvegaði Sovétríkjunum
nokkra njósnara — ef til vill í nafni
brezku leyniþjónustunnar — og kom
upplýsingum þeirra boðleið.
Engar þessara athafna eru sérlega
mikilvægar, og það virðist vafasamt, að
Philby hafi verið nokkur njósna-„meist-
ari“. Hann hafði einu sinni spillt mögu-
leikum sinum til hárra embætta í brezku
leyniþjónustunni, og eftir það hætti
hann að vera þýðingarmikill fyrir Sovét-
ríkin. Engu að síður hafði hann mikla
möguleika til að gera illt af sér. Hann
háfði aðgang að vestrænum heimildum
og sendiráðum, þangað sem Rússar voru
sjaldan boðnir. En þar eð grunur hvíldi
á honum var honum ekki trúað fyrir
merkum leyndarmálum, en hinsvegar
þekkti hann alla, og í samkvæmum síast
alltaf eitthvað út, svo að hann hefur
vafalaust orðið margs vísari.
Og auk þess getur hann hafa skáld-
að talsvert. Sumir vestrænir embættis-
menn tfúa því, að Philby hafi einnig að
nokkru leyti leikið „Manninn okkar í
Havana", gagnvart njósnurum Sovét-
ríkjanna. Þeir gefa auðvitað ekki í skyn,
að hann hafi — eins og hr. Wormold hjá
Graham Greene — látið af hendi ryk-
suguteikningar sem kjarnorkuteikning-
ar, en hann virðist samt hafa komið sér
upp vissu upplýsingakerfi, þar sem raun-
verulegir og upplognir njósnarar komu
við sögu — mest hinir síðarnefndu —
sem hann kvað útvega sér „fyrstu hand-
ar“ upplýsingar. Sem njósnari .hefur
hann legið undir stöðugum eftirrekstri
um að sýna einhvern árangur — og þeg-
ar það var ekki hægt, skáldaði hann í
skörðin, að því er virðist. Ymislegt bend
ir til þess, að Rússar hafi — eins og Bret-
ar — gert sér ljós brögð hans, fram að
endalokum — og að hann hafi raunveru-
lega flækt sig í tvöfaldan svikavef.
Philby var þræll sirmar eigin for-
tíðar — bundinn Sovétríkj unum á þess-
um naflastreng, sem nóði þrjátíu ár aft-
ur í tímann, allt frá háskólaárum. hans.
í fyrstu var þessi átrúnaður hans lítið
meira en aðdáun á Guy Burgess og
unglingsdýrkun á stjórnmálatízku sam-
tiðarinnar. Kringum 1935 vaxð hjóna-
band hans með yfirlýstum kommúnista
og byrjunarnám hans í njósnum til þess
að flækja hann enn rækilegar, en þó
ckki fyrir fullt og allt. Á síðari heims-
styrjaldarárunum herti á þessu bandi,
sökum fjárs'korts og ef til vill einnig
vegna stöðugra hótana. E.. ef nokkur
hlutur er vís, er hann sá, að það,. senv
knúði Philby til framkvæmda á síðari
árum var ekki átrúnaður hans — og á
þetta einkum við starfsemi hans í Aust-
urlöndum nær. Hugsanaferill hans var
eins frjáls og ó-marxískur og hægt var
að hugsa sér, og hin frjólslyndu og hlut-
lægu skrif hans voru spegiLmynd af
hinum rauniverulegu skoðunum hans.
Yfirleitt er — eftix á að hyggja — að-
dáanlegast í samibandi við Kim Philby
hinn ótrúlegi hæfiieiki hans til að halda
leynistarfsemi sinni aðgreindri frá per-
sónulegum skoðunum sínum. Hann
kann að hafa verið sovétnjósnari, en
kommúnisti var hann ekki.
Á nokkuð af þessu skiiið samúð
okkar? Það finnst mér það eiga, að
vissu marki, en til eru þeir, sem eru á
öðru máli. „Hvers vegna eru aLlir alltaf
með einhverjar afsakanir fyrir Philby?“
spurði vestrænn embættismaður mig
eimu sinni. „Athugið, hvað maðurinn
hefur gert af sér! Athugið, hvemig
bonum hefur farizt vjð vini sína, sem
stóðu við hlið hans og héldu uppi vöm-
um fyrir hann öll þessi ár. Og hvernig
bonum hefur farizt við konuna sína og
svo börnin, sem hann hefur yfirgefið.
Og það, sem mér gremst mest er, að nú
eru Rússarnir að hafa út úg honum upp-
lýsingar um hvern einn okkar. Hann
gæti samið heilt „Hver er maðurinn?“
yfir vcstræna embættismenn í Austur-
löndum nær, — og mikiis af þeim upp-
lýsingum hefur hann aflað sér við það
að vera gestur við borð okkar. Hann er
ekki að liggja á upplýsingum út af nein-
um vináttugriiLum. Hann er óvinur.
Hann er hinumegin".
En hvernig líður svo Philby-hjónunum
handan við járntjaldið? Skömmu eftir
strok Kims var hann settur út í sveit
sér til hressingar um nokkuft skeið, og
það er haldið, að upplýsingamar, sem
upp úr honum voru hafðar, hafi verið
iengnar með hjálþ deyfilyfja. Hann hef-
ur. erft 2000 binda bókasafn eftir Guy
Burgess, sem dó í Moskvu 30. ágúst.
Síðan Eleanor kom til hans hefur hún
oft skrifað kunningjum í Englandi og
Bandaríkj'unum, en bréfin hennar eru
greinilega „skoðuð“, þ. e. rituð undir
eftirliti sovéit-leyniþjpnustunnar. Hún
leggur sig alla fram um að lýsa þvi,
hve umhverfi hennar sé viðkunnanlegt,
fer fögrum orðum um ánægjuna af að
eiga heima í Moskvu og fyrirætianir
sínar um að fara í sumarleyfinu sínu
til að hitta dóttur sína í Vestur-Bvrópu,
næsta sumar. Það virðist svo sem Kim
hafi verið sæmdur góðu starfi, góðu
kaupi og virðingarverðum iífsskilyrðum.
/Jutii nú það? Maður fer ó-
sjálfrátt að velta því fyrir sér Kvaða ævi
Kim öðlast, þegar glansinn er farinn
af — ef um nokkurn glans hefur verið
að ræða. Hvernig honum muni líða,
þegar hann er setztur að í kompunni.
sinni hjá ríkisútgáifunni, eða hvar hon-
um nú verður komið fyrir. Þegar hann
fer að stama og reyna að gera sig skilj-
anlegan á rússnesku. Þegar hann hnipr-
ar sig inn í yfirfrakkann sinn í febrúar-
stormunum I Gorkystræti. Og þegar
liann opnar hina óumflýjanlegu vodka-
flösku." Skyldi hann nokkurntima líta
um öxl? Skyldi hann þrá skjaldarmerk-
ir. í Trinity og skrafið í kvöldverðar-
boðunum í Chelsea? Skyldi hann reika
1 huganum niður græn fjöLlin í Líbanon
og niður á garðpallinn út að Miðjarðar-
hafinu, þar sem hann á áhyggjulausari
dögum bað um hönd Eleanor?
Ég býst frekar við, að hann muni gera
allt þetta. En hvað sem öðru líður, getur
Kim haft ánægjuna af meðvitundinni
um, að hann er orðinn föðurbetrungur,
hvað frægðina snertir.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 5
skáldkonan er ekki málsvari taumleysis
eða léttúðar, öðru nær.
Það er mál flestra gagnrýnenda, að
Colette hafi sjaldan eða aldrei lánazt að
skapa verulega eftirtektarverða eða
minnisstæða karlpersónu í skáldverkum
sinum. Sjálf sagði hún eitt sinn í blaða-
viðtali: „Konan getur aðeins talað um
sjálfasig. Það er fangelsi, sem við get-
um aldrei sloppið út úr.“ Þó karlmenn
irnir í sögum hennar hafi færri ein-
staklingseinkenni en kvenfólkið, þá
verður. því ekki neitað, að hún sýnir
oft mikið innsæi og óhlutdrægni í lýs-
ingum sínum á karlmönnum og sálar-
lífi þeirra. Þó hefur henni ekki tekizt
að skapa nema í hæsta lagi eina minnis-
verða karlpersónu, Chéri í samnefndri
skáldsögu. Þar dregur hún upp sér-
kennilega mynd af karldýrinu, en að
vísu er sálarlíif hans harla frumstætt og
fábrotið.
K venpersónum Colettes má í
stórum dráttum skipta í þrjá flokka:
1) Hin unga, óreynda og heilsteypta
kona, sem krefst alls eða einskis.
2) Hin bundna og þrællynda kona,
sem er algerlega ósjálfstæður aðili að
kynlífssam'bandinu við karlmanninn.
3) Hin þroskaða og sterka kona, sem
er í senn háð og óháð karlmanninum.
Allar þessar kvengerðir eiga sér rætur
í Colette sjálfri, en að sjálfsögðu er
ógenlegt að segja með fullri vissu, hvar
mörkin liggja milli persónusköpunar og
sjáltskrufningar.
S ambandið milii holdlegrar og
andlegrar ástar í verkum Colettes er
vert ílhugunar. Ýmsir gagnrýnendur
hafa viljað halda því fram, að hjá henni
fari lítið fyrir hinni andlegu ást, en það
er ekki allskostar rétt. Sennilega fer
sænski rithöfundurinn Eva Moberg nær
hinu rétta í nýútkominni bók um Col-
ette, þegar hún kemst svo- að orði:
„Segja mætti, að það sé holdleg ást, sem
verk Colettes virðast fjaila um, en hins
vegar sé það oft andlega ástin, sem
þau raunverulega fjalla um.“

HAGALAGÐAR
Dauðra manna bein.
Það er í sögnum, að ferðamaður
einn, er var otfláti mikill, hafi eitt
sinn um vetur komið að Stað á
Ölduhrygg. Stóðu menn þá að grefti
þar í kirkjugarðinum, og höfðu lík-
menn tekið gröfina.
Hafði komið þar upp gröftux mikill
og lágu mannabeinin á grafarbarm-
inum. Var í þeim banakringia ein
mikil. Oflátungur þessi gekk að gröf-
inni og stakk broddstaf miklum, er
hann gekk við, ofan í banakringluna,
svo hún festist á broddinum og mælti:
„Svíradigur hefur hann verið sá
arna, piltar“, og hné niður dauður
í sömu sporum.
(Þjóðsögur Jóns Þorkelss.).

14 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
17. tölublað 1964