Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 12

Jóliannes Jóhannesson
UPPKASTIÐ
Pramhald af bls. 6
svo mikill orðhengill, að hann dragi
nokkre ályktun þar af um réttarstöðu
landanna. Þetta heiti landanna út af
fyrir sig sannar hvorki til né frá um
réttarstöðu sambandsaðila".
Einar Arnórsson segist ekki hika við
að íu'.lyrða, að ísland hafi stórhag af því
að Danir fari ,með utanríkismál þess,
„því að bæði geta Danir komizt að betri
samnlngum við erlendar þjóðir en við
einir, og auk þess mundi okkar fram-
koma (repræsentation) út á við verða
nú of dýr okkur og ófuilnæigjandi.“
Um þær getsakir frumvarpsandstæð-
inga, að Danir muni koma upp hervirkj-
um á íslandi eða leyfa öðrum þjóðum
það, segir Einar Arnórsson: „Danir eru,
mikill hluti þeirra, of tregir til að verja
fé 1ii að víggirða sjálfa höfuðborg sína,
Kaupmannahöfn, til þess að þeir færu
að henda fé út til slíks hér norður við
íshaf.‘
Eg hef rakið ummæli þessara
tveggja Landvarnarmanna hér í svo
iöngu máli til að sýna hug réttsýnna og
skynsamlega hugsandi andstæðinga
Hannesar Hafstein til Uppkastsins, og
ekki spiilir það að báðir voru þessir
menn meðal lærðustu lögfræðinga lands-
ins.
Um viðbrögð Dana við frumvarpinu
er óþarft að ræða, en þau sýndu ljós-
lega að mörgum Dönum þótti lítið hafa
lagzt fyrir danska nefndarhlutann, að
lata undan íslendingum í svo að segja
öllum atriðum, enda var talað um heig-
ulshátt, uppgjöf og smán í dönskum blöð
um. Eitt danska blaðið komst svo að
orði að nú væri eina von Dana, að ís-
lendingum stigi svo til höfuðs sigur sinn
í nefndinni, að þeir settu ný skilyrði, og
þá væri frumvarpið úr sögunni. Vita-
skuid urðu íslendingar góðfúslega við
þessum frómu óskum Stór-Dananna!
Því hefur verið haldið fram af ýms-
um, sem stungið hafa niður penna um
bók Kristjóns Albertssonar, að hann
gylli um of söguhetjuna, geri hana að
gallalausum dýrjingi. Vel mó vera að
fieiri brestir hafi verið í Hannesi Haf-
stein en fram koma í riti Kristjáns, en
hitt fer þó ekki milli mála, sé bókin
lesin af gaumgæfni, að Hannes var
engan veginn alvitur. Hann gerði m. a.
þá stórskyssu, sem kann að hafa riðið
baggamuninn í baráttunni um Uppkast-
ið, að vanmeta Hannes Þorsteinsson og
þau víðtæku áhrif sem hann hafði með
blaði sínu, Þjóðólfi. Þetta er ekki sagt til
að bera blak af Hannesi Þorsteinssyni,
sem lét annarleg persónuleg sjónarmið
— að vfsu ofur mannleg —
ráða afstöðu sinni í þessu veiga-
mikla máli, heldur til að benda.
á veilu í meðferð Hannesar Haf-
steins á viðkvæmu máli. Hann var að
sjálfsögðu að reyna að halda saman
sundurleitum og suhdurlyndum flokki,
og hefur sennilega orðið að láta undan
siga fyrir öfl-ugu flokksvaldi, en fyrir
bragðið missti hann sinn áhrifamesta
liðsm-ann, og það átti eftir að koma
honum eftirminnilega í koll.
J[ æja, hvað er þó um allt þetta
rnál að segja í ljósi sögunnar?
Því hefur verið haldið fram, m. a. í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins, að
dómur þjóðarinnar 1908 hafi reynzt rétt-
ur í ljósi sögunnar. Þessi staðhæfing
virðist mér algerlega úr lausu lofti grip-
in, og liggja til þess margar ástæður.
Þegar litið er á baráttuna um Uppkastið
í ljósi sögunnar, blasir við sú skrýtna
og dólítið skemmtilega þverstæða, að
árið 1908 telja hinir hatrömu andstæð-
ingar réttarbótanna 1903 þær ve:ta
miklu ákjósanlegri en það sem Uppkast-
ið hafði að bjóða. Þeir áttu völ á status
quo eða Uppkastinu, og völdu fyrri kost
inn. Því er haldið fram, að samibands-
lögin 1918 hefðu aldrei bomið til, ef
Uppkastið hefði verið samþykkt. Hér er
málið dæmt út frá forsendum, sem alls
ekki voru fyrir hendi árið 1908 og höfðu
því engin áhrif á úrslit málsins. Ég veit
að vísu ekki hve stórvirkir miðlarnir
okkar þjóðfrægu voru orðnir á þeim
tíma, en á bágt með að trúa að þeir
hafi verið bunir að sjá fyrir heims-
styrjöldina fyrri, þó svo þeir hafi eitt-
hvað verið að bauka við að rýna inn í
framtíðina. í ljósi sögunnar stendur
það að minni hyggju óhaggað, að frum-
varpsandstæðingar sættu sig við status
quo án nokkurrar rökstuddrar vonar um
betra uppkast, enda kom á daginn, eins
og nefndarmenn voru raunar búnir að
margtyggja í landslýðinn, að Dönum
varð hvergi þokað næsta áratuginn. Og
enginn getur sagt hvað orðið nefði, ef
við hefðum ekki verið svo lánssamir að
pótintáti suður á Balkanskaga var myrt-
ur og allt fór í bál og brand í Evrópu.
Endalok fyrri heimsstyrjaldar koimu
Dönum í mikinn vanda, þegar þeir gerðu
til'kail til Suður-Jótlands, og þá var það
sem þeir en ekki íslendingar fóru fram
á nýjar viðræður um sambandsmólið,
með þeim endalyktum sem öllum eru
kunnar. Það er algerlega út í hött að
vísa til sambandslaganna 1918 til að
réttlæta höfnun Uppkastsins 1908. í
þeim afdrifaríku kosningum bað meiri-
hluti þjóðarinnar um framhald á ríkj-
andi ástandi, og fékk vilja sínum fram-
gengt eins og lög gera ráð fyrir í lýð-
frjálsu landi.
E n úr því sumir mætir menn vilja
endilega spyrða þetta tvennt saman,
uppkastið 1908 og sambandslögin 1918,
er ekki úr vegi að líta sem snöggvast
á málið frá þeirri hlið. Þá kemur nefni-
lega ýmislegt fleira upp úr dúrnum en
venjulega er tönnlazt á. í fyrsta lagi
hefur þróun mála í heiminum orðið
með þeim hætti á þessari öld, að endur-
skoðun sambandslagasamningsins frá
1908 að 25 eða 37 árum liðnum hefði
án alls efa leitt til fulls sjálfstæðis ís-
lendinga, og voru þá sambandslögin
1918 vitaskuld óþörf. Þessu til áréttingai-
má enn benda á sambandsslit 'Noregs og
Svíþjóðar 1905, sem þó voru tengd
miklu sterkari böndum en þeim sem
Uppkastið gerði ráð fyrir. í annan stað
má minna á það sem gerðist hér á landi
bæði 1940, 1943 og 1944, og hefur Ás-
geir Þorsteinsson gert stutta grein fyrir
því í Morgunblaðinu nýlega. Ég leyfi
mér að vitna í athugasemd hans:
„Eftir hernám Danmerkur 1940, var
skammt stórra högga á milli í viðbrögð-
um Alþingis. Strax daginn eftir hernám
ið voru öll mál tekin inn í landið, sem
áður voru í höndum Danmerkur, og
sömuleiðis embætti þjóðhöfðingjans.
Rúmu ári síðar var svo lýst yfir rétti
íslands til fullra samningsslita við Dan-
mörku. þótt framkvæmdum væri frestað
til ársloka 1943.
Sambandslögin frá 1918 var mál, sem
Aíþingi gat ekki að öliu leyti ráðstafað
einhliða, heldur var veigamesta atriðið,
konungsdómurínn, sakom.ulagsmál. Nú
var það komið á bekk með öðrum mál
um, sem úrskurða mátti einhliða. Þetta
kom fram í stjórnarskrárbreytingu 1942,
sem fól í sér eins og segir í ritinu Lýð-
veldi íslands, 1943, bls. 19...að ekki
þarf samþykki konungs eða handhafa
valds hans á afnámi konungsdómsins,
heidur er það þjóðin sjálf, sem endanlega
kveður á um þetta, eins og vera ber.“
Hér var sjálfstætt ríki að verki, og
samskonar aðgerðir með sömu úrslitum
hefðu farið fram, þótt sambandslög
hefðu verið sett 1909, samkvæmt Upp-
kastinu. Lýðveidisstofnunin hefði aðeins
dregizt til ófriðarloka (sbr. sama rit, bls.
34).
En samþykkt Uppkastsins, sem sam-
ba.ndslaga 1909, hefði stytt fyrir íslandi
það niðurlægingarástand að vera fjötr-
að af Stöðulcgunum, um tæp tíu ár, og
þann tíma hefði hið unga íslenzka riki
fengið til uppbyggingar og þroska. Það
var lám en ekki fyrirhyggju að þakka,
að fsland komst ekki'í háskalegt ástand
1918. Það er því fráleitt að telja þjóðar-
dóruinn 1908 réttan í Ijósi sögunnar".
Asgeir Þorsteinsson hefur einnig
bent á athyglisverða hliðtæðu, ef svo
hefði farið, að Uppkastið hefði verið
samþykkt af Íslendingum og þeir síðan
beðið um endurskoðun á sambandslög-
unum árið 1918 eða þar um kring. Ég
leyfi mér enn að vitna í ummæli hans:
„Það er vissulega enginn fær um að
sanna neitt um það, hvað gerzt hefði
1918, ef Uppkastið hefði þá gilt sem
sambandslög;, en vilji menn reyna að
meta aðstöðuna 1918, með samanburði
við einhverja líklega hliðstæðu síðar,
mó benda á landhelgismál Færeyinga og
Breta á tímabilinu 1955—58.
Slíkur samanburður átti sér stað í einu
dagbiaðanna 14. sept. 1958 (Mbl.) þegar
minnzt var Uppkastsins eftir 50 ár. Þá
var sama fullyrðingin borin á borð,
að samþykkt Uppkastsins 1908 hefði orð-
ið íslandi fjötur um fót við samnings-
gerðina 1918.
Danir höfðu gert samning um land-
helgi Færeyinga 1955,'en ný samningsat-
hugun var í aðsigi þegar blaðagreinin
var rituð. Nú var talið, að þunglega
hortði fyrir Færeyingum, vegna land-
helgissamningsins, í samanburði við
þjóðir sem voru samningslausar.
Þarna var þá komin hliðstæða við það,
hvernig íslandi hefði vegnað 1918, með
Uppkastið sem gildandi sambandslög.
Tæpum mánuði eftir þennan saman-
burð lauk svo samningsgerðinni við
Breta, en bara á þá leið að landhelgi
Færeyinga var færð út, úr 3 sjomilum
í 6 og sumstaðar í 12 sjómílur. Þessi
Uppkasts-grýluungi koðnaði þannig fyr-
ir hrakspármönnum. Gerbreytt viðhorf
orkaði svona á þami, serri undir var að
sækja í samningununV1.
E g vil enn minnast á athyglisvert
sjónarmið, sem fram kom í síðustu grein
Þorsteins Thorarensens í Vísi nýlega um
bók Kristjáns Albertssónar. Hann segir
m. a.:
„En svo verðum við að líta á aðra hlið
á þessu máli, hvaða áhrif hafði hinn
æsilegi Uppkastsbardagi á framhald ís-
lenzkrar stjórnmálasögu. Ég þykist hafa
ástæðu til að halda, að miklu meiri
festa hefði komið í íslenzk stjórnmál, ef
Uppkastið hefði sigrað. Þá hefði Hannes
Hafstein verið áfram við völd og þar
sem honum hefði þannig verið hlíft við
ægilegu áfalli, sem ósigurinn varð nú,
mætti ætla að hans hefði notið lengur
við, karinski hefði hann þá í meðlætinu
jafnvel þolað það áfall, sem andlát konu
hans var nokkrum, árum siðar.
En hvað fengum við í staðinn fyrir
trausta stjórn Hannesar Hafsteins, —
i'ingulreið, pólitíska upplausn, Björn
Jónsson fór til að bugta sig fyrir kon-
ungi.. Bankamálið og ótal margt fleira.
Já, meðal þess sem við fengum var sig-
ur cfgaaflanna og lýðskrumsins. í áróðr-
inum gegn Uppkastinu var föðurlands-
ástin miskunnarlaust nusnotuð til þess
að vekja upp æsing og hatur“.
lerkurinn, sem fyrr var nefndur,
hélt því fram í grein sinni, að menn
hefðu skipzt í flokka um Uppkastið eftir
því, hve þeir voru stórhuga og bjart-
sýnir, og hve mikla eða litla trú þeir
höfðu á mótstöðuþoli þjóðarinnar sem
átt var í höggi við. Sé þetta rétt, hafa
frumvarpsandstæðingar lítt verið til út-
reikninga fallnir, a.m.k. hefði ekki verið
hægt að notast við þá sem hjálparmenn
í þrekmælingum Benedikts Jakobssonar.
Annars hafa glamuryrði af þessu tagi
durúö a þjóðinni í hálfa öld og greini-
iega víða fundið furðugóðan hljómgrunn.
Æltli Landvarnarmennírnir mundu ekki
viljað sagk hafa, að í bardaganum 1908
hafi æskan sigrað ellina eða a.m.k. ald-
urinn, og eitthvað kann að vera til í því,
en bitt mundi þó vera miklu nær sanni,
að þá unnu tilfinningarnar frægan sigur
á heiibrigðri skynsemi. Ættjarðarást sem
ekki vill horfast í augu við ríkjandi að-
stæður, heldm- gyllir fyrir sér möguleik-
ana og lætur stjórnast af draum.sýnum,
er vjssulega aðdáunarverð og vel til þess
fallin að hrífa hugina, eins og m.a. kemur
íram í Ijóði Hannesar Hafsteins, „Ofur-
kapp“, sem hann orti eftir ósigurinn. En
slík ættjarðarást er ekki líkleg til að
íinna raunhæfa lausn á þeim hversdags-
legu og óskáldlegu vandamálum, sem
kúguð þjóð á við að stríða. Þar dugir
ekkert nema jarðbundið raunsæi og ró-
legt mat á aðstæðum og möguleikum,
bæði á eigin lcröftum og mótstöðuþreki
andstæðingsins. Ég get vel skilið dáiæti
þjóðarinnar á hinum ungu og kapps-
fuliu Eandvarnarmönnum, en að telja þá
meiri sjálfstæðishetjur en mennina sem
unnu það stórvirki að fá Dani til að fall-
ast á Uppkastið 1908, það finnst mér
jaðra við hreinan barnaskap — og
kannski ber það öðru fremur vitni
pó'litískum þroska íslendinga. í þessu
sambandi koma mér í hug hin fleygu
orð Guðnrundar Friðjónssonar á Sandi í
grein sem hann skrifaði árið eftir kosn-
ingahríðina: „Tilfinningin er ótraust
sjálfstæðisstoð til frambúðar, þótt hún
sé góð til skáldskapar".
H elgi Hjörvar sagði við mig á förn
um vegi ekki alls fyrir löngu, áð við
ungu mennirnir skildum ekki þann
freisisanda, sem greip um sig meðal
Stefán Stefánsson
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSIWS
17. tölublað 1964