Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 11

SIGGI SIXPENSARI
Sæll, licillakarlinn — Langt síöan viö h öfuni sézt!
A erlendum bókamarkaði
Anti-Intellectualism in American
Life Richard Hofstadter. Cape.
1964 45s.
Hofstadter hefur ritað bækurnar
',The Age of Reform' og „The Ame
rican Political Tradition". Báðar
þessar bækur bera öll einkenni
vandaðrarvfræðimennsku. Höfund
urinn þekkir sitt heimafólk. Rann
sóknir á ýmsum fyrirbrigðum
þjóðfélagsins hafa niikið verið
stundaðar undanfarin ár af fræði-
mönnum I þjóðfélagsfræðum og
þá einkanlega amerískum. Bækur
einS og „The Organization Man“
eftir Whyte og „The Hidden
Persuaders" eftir Pacard og marg
ar fleiri hafa vakið menn til um-
hugsunar um þær breytingar,
sem átt hafa sér stað og eru að
gerast á þjóðfélaginu .
Þjóðfélagsfræðin er nú ein for
Vitnilegasta fræðigreinin fyrir
alla þá ,sem áhuga hafa á mann-
legum samskiptum, og þróun og
breytingum þjóðfélagsins. Og ein-
mitt nú er tíminn til að rann-
saka þessi efni, vegna hinna
örij breytinga, sem stafa áf bylt-
ingu 1 vísindum og tækni, sem
enginn sér enn fyrir endann á.
Tæknin mótar þjóðfélagið, fram-
leiðslugetan og vilji og smekkur
þegnanna. Þetta verkar- hvað á
annað, arfieifð hvers þjóðfélags,
ti'úarbrögð og smekkur. hefur
geysileg áhrif til mótunar. Hing
að til hefur smekkurinn komið
ofan frá í evrópskum þjóðfélög-
um; trúarbrögð eru mótuð og út-
skýrð af kirkjunnar mönnum, og
kirkjan hefur síðan á 16. öld ver-
ið í nánum tengslum við rlkis-
valdið í löndum Norður-Evrópu,
og einnig í kaþólsku löndunum;
trúarbrögðin skapa móral og upp
eldi. Rikisvaldið hefur lengst af
verið i höndum vissrar stéttar,
eðals og svo síðar borgarastéttar,
og báðar þessar stéttir mótuðust
Bf stofnunum kirkjunnar; skóla-
kerfið var mjög mótað af kirkj-
unni. Rómversk og grísk menning
arerfð og kristinn dómur mót-
aði hinn þjóðfélagslega smekk, á-
samt þjóðlegri menningarsköpun,
sem verður mikill áhrifavaldur,
einkanlega eftir uppkomu róman-
tisku stefnunnar og þjóðernis-
stefnanna. Ranghverfa þjóðernis-
stefnanna náði hámarki í gasklef-
unum f síðasta stríði, og hefur
upp af þeirri stefnu margur óæski
legur ávöxtur sprottið.
Amerískt þjóðfélag mótast á
annan hátt en evrópskt, vilji al-
•mennings hefur mótað smekkinn.
Virðingin fyrir menntun og gáf-
um, sem er ríkjandi í evrópskum
þjóðfélögum, er þar ekki ríkjandi
almennt. Samkvæmt Hofstadter
eru þeir, sem fást þar við and-
leg störf og listsköpun í evrópskri
merkingu orðsins, litnir tortryggn
isaugum. Þessi skoðun kemur til
af uppbyggingu amerísks þjóðfé-
lags frá öndverðu; þetta var og
er lýðræðisþjóðfélag án tengsla
við fortíðina; múgsmekkurinn
varð ráðandi; að vera eins og
aðrir, það var keppikeflið. Áhrif
trúarbragðanna á fyrri hluta 19.
aldar, heittrúarbragða, sem heimt
uðu frelsun, voru andstæð klass-
ískri kirkjuguðfræði. Amerískir
menntamenn finna auðvitað skýr
ast til þessarar tortryggni og ótta.
Þetta fyrirbrigði amerísks þjóð-
félags kom greinilega fram á tím
um hins svonefnda McCarthy-
isma. Og beztu ritin og skörp-
ustu ádeilurnar á þetta fyrir-
brigði voru saman sett í Ame-
ríku. Þessi tortryggni og andúð á
æðri menntun og menningu með-
al almennings í Bandaríkjunum
er hættuleg, ekki einungis þeim
sjálfum, heldur einnig öðrum
þjóðum, vegna hinna miklu á-
hrifa sem Bandaríkin hljóta að
hafa sem eitt voldugasta ríki
heimsins. Svo er það regla, að
þegar sterk áhrif berast frá einu
landi til annars, þá er það ekki
endilega það bezta þessara áhrifa
sem mestum áhrifum veldur —
venjulega það lakara. Þetta kem-
ur til af því, að þeir, sem áhrifa
gjarnastir eru, eru jafnframt veik,
astir á svellinu, hafa oft litilla
menningaráhrifa notið o^skilja
illa það bezta, sem framandi
menning hefur að bjóða, taka þá
gjarna það auðmeltasta.
Það er eftirtektarvert að það
þjóðfélag, þar sem mest ber á
þessu fyrirbrigði, „anti-intellect-
ualismanum", hefur alið menn á
borð við Hemingway, Faulkner,
MacLeish og Pound. Áhrif þess-
ara manna vega nokkuð upp þau
hin lakari, en þau síðari cru þó
áhrifameiri, sérstaklega þar sem
upplausnar gætir og menningararf
leifðin nær til tiltöiulega fámenns
hóps, eins og nú virðist vera
komið hérlendis. Það er dýrt að
reka sjálfstætt þjóðfélag, og þjóð
félagið þarf að kunna sig og vita
gildi sitt; það er ekki nóg að
sextíu viti eitthvað í mannasið-
um og gildi þjóðmenningar. Stofn
un sjónvarpseigendafélagsins hef-
ur ýtt heldur en ekki við mörg-
um, v og allar þær orðræður og
skrif sem urn það hafa orðið. Það
er líkt og þau andmenningarlegu
undirdjúp hafi risið upp á yfir-
borðið með stofnun þessa félags.
Það er ekkert fráleitt við það að
fólk eigi sjónvarp og horfi á
Keflavíkurstöðina; lágstéttar-
smekkur er ekki bannaður hér á
landi. Það, sem er fráleitt, er að
hafnar skuli orðræður um og
stofnaður félagsskapur gegn við-
brögðum eðlilegs þjóðarstolts, fé-
lagsskapur til þess að verja lág-
kúrulegan hugsunarhátt og hæp-
inn smekk. Og það undarlega er
að slíkt virðist fá einhvern hljóm
grunn, minnsta kosti í undirdjúp
unum. Og þegar slikt skeður þá
er hætta á ferðum. Fyrir mörgum
árum var kveðið:
„Útföl myndi ýta þorra
ættarbönd við sögu Snorra,
ef þau væru virt til króna,
vegin út og seld.“
Nú er sá tími upprunninn, að
ýmsum hlýtur að koma þetta í
hug í alvöru.
Jóhann Hannesson:
B erggrav biskup sagði, skömmu fyrir síðustu heimsstyrj-
öld, eftirfarandi sögu á fundi, þar sem undirritaður var við-
staddur:
„Gyðingar eru nú ofsóttir á allan hugsanlegan hátt í Þýzka-
landi. En mitt í öllum þeirra raunum gerast spaugilegir við-
burðir. í sporvagni í einni borginni bar svo við að ungur Gyð-
ingur stóð upp fyrir hálffínni þýzkri frú og bauð henni sæti
sitt. Frúin horfði á hinn unga manri með drembilátri fyrirlitn-
ingu. „Haldið þér að ég niðurlægi mig til að setjast í sæti Gyð-
ings?“ sagði hún. Brá þá við ungur maður, þýzkur og „arískur",
settist í sætið og ók sér þar aftur oft fram nokkrum sinnum.
Síðan stóð hann upp, ávarpaði frúna og sagði; „Nú er yður
óhætt að setjast, heiðraða frú, því að ég er búinn að koma
arískri menningu í sætið“.
Þar með var menningarvandamál frúarinnar leyst, en ekki
fara sögur af því hvort hún þáði boðið eða ekki. En margir
hugsa um menninguna líkt og hin þýzka frænka vor: Að menn-
ingin sé í sætum, skólabekkjum, á fornfrægum stöðum eða
jafnvel í bókum, sem aldrei éru lesnar, og verði hún ekki þaðan
flutt. Þetta er nú algeng hugsun á íslandi, en einnig miklu víð-
ar. Svo grunnhyggnar sálir eru heppilegt hráefni til úrvinnslu
í áróðursvélum harðstjóra, enda var nóg til af þeim í Þýzka-
Landi á dögum Hitlers, og meir en nóg í Kína, þegar kommún-
istar tóku þar völd — og einnig fyrir þeirra dag. Andrúmsloftið
í hinu indverska þjóðfélagi hefur öldum saman verið þessu ná-
skylt: Ef skugga af lágstéttarmanni — ósnertanlegum — bar á
Brahmína, menn af æðstu stéttum, þá urðú hinir háttsettu að
hreihsa sig af þeirri saurgun, er þeir höfðu orðið fyrir
r
,,'>uð hefur sýnt m'ér að ég á engan mann að kalla van-
hélgan eða óhreinan", segir ísraelsmaðurinn Pétur postuli. —
Hversu himinhátt gnæfir þessi opinberún yfir alla drembiláta
hjátrú á eigin ágæti og sjálfsdýrkun manna í fortíð og nútíð.
Frændur vorir þýzkir þekktu þessá kenningu eins vel og vér,
því að hún er óaðskiljanlegur hluti af kristnum fræðum. En
þeir forhertu sig gegn henni — eins og gegn mörgu öðru af því
nezta, sem menning þeirra geymdi. Og þeir gátu — eins og vér
einnig getum — forherzt gegn hinu háleitasta og bezta í menn-
ingunni, af því að þeim hafði flestum þjóðum betur verið flutt-
ur hinn háleiti boðskapur. — Fáum mönnum hefur tekizt að
forherða sig gegn mannúðarboðskap kristninnar og vestrænnar
menningar jafn vel og prestssyninum Friedrich Nietzsche, ein-
um fremsta hugsjónaföður nazismans.
Hvernig kemur þá menningin inn í vitund vora? Ekki gegn
um sætin, sem vér sitjum í, né staðinn, sem vér stöndum á. Hún
kemur gegnum það, sem vér sjáum og heyrum, og þær athafn-
ir, sem vér tökum þátt í. Þess vegna segir einnig Jesús: Gætið
að hvað þér sjáið og heyrið. Áhrif fyrirmynda eru svo mikil-
væg sem raun ber 'vitni af því að vér heyrum þær persónur og
sjáum, sem eru fyrirmyndir vorar — og tökum síðar að líkja
■ eftir athöfnum þeirra, sjálfrátt og ósjálfrátt. Þannig hefur
menningin borizt til vor, og þannig mun hún einnig berast til
barna vorra. En því ber ekki að gleyma að ómenningin og and-
menningin ratar alveg sömu leið. Og ekkert er því til fyrir-
stöðu að vér leggjum stund á menninguna fyrri hluta dags —
og ónýtum hana síðan m^ð ómenningu að kvöldi.
Háðið, spottið og skopið nægir ekki til að leiða afvega-
leiddan mann á rétta braut. Það er ekki eins beitt vopn og af er
látið, hefur oft minni áhrif en köld vatnsgusa hefur á heimska
gæs. Það gerir of lítið úr andstæðingunum og skilur náungann
eftir kaldan. Skopið er ódýr verzlunarvara, enda selt ómælt og
ódýrt í skemmtiþáttum. Þótt menn skopuðust af Hitler, gerði
það frændum vorum í Þýzkalandi litið gagn, þegar búið var að
múgsefja þá á annað borð. Berggrav biskup skildi alvöruna.
Hann var, þegar hann sagði söguna, byrjaður að koma vinum
sinum (af Gyðingaættum) undan — og var, ásamt mörgum
öðrum löndum sínum, tekinn að búa sína eigin þjóð undir það,
sem vænta mátti og koma hlaut. Hinar raunverulegu hetjur
þýzkrar menningar voru flúnar, sátu í fangelsi eða undir rit-
skoðun. Þýzka þjóðin sveik hetjur sinar með þögn, afneitun
eða afskiptaleysi, unz allt heimskuveldi Hitlers var hrunið. —
En þegar þar að kom, var kvartað, veinað og kallað: Komið nú
og bjargið því, sem bjargað verður úr rústunum.
ÞANKARÚNIR
17. tölublað 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H