Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 13

landsmanna árið 190fl. Hann kvað hafa
venð nauðsynlegt að fórna mesta og
glæsilegasta foringja þjóðarinnar, svo
frækorn sjálfstæðishugsjónarinnar næði
að festa svo djúpar rætur, að hún yrði
aldrei framar upprætt. Svona mýstík
er að visu skemmtileg og kann að vera
reist á einhverjum duldum rökum
mannlegrar tilveru, en hún leysir samt
ekki þá gátu, sem enn vefst fyrir mér,
-■hvers vegna íslendmgar kusu helsið
fyrir frelsið 1908, því ég hef litla trú á
því að við séum raunverulegir dulúðar-
mern í pólitískum efnum.
Skýringin sem mér virðist nærtæ-kust,
þegar frá er talinn lygaáróðurinn, rang-
m færsiurnar á texta frumvarpsins og
Alberti-kosningabomban, er sú, að árið
1908, eins og svo oft fyrr og síðar, hafi
það verið landlæga ísienzka minnimátt-
kenndin og systir hennar tortryggnin,
sem úrslitum réðu. Landsmenn gátu
blátt áfram ekki fengið sig til að trúa
því, að íslenzk nefnd hefði komizt að
slíkum kostákjörum við yfirþjóðina. Hér
hlutu að vera brögð í tafli. Dönsku
nefndarmennirnir voru áreiðanlega að
brugga einhver launráð og höfðu auð-
vitað landagreyin að fíflum!
Matthías Jochumsson hefur sennilega
verið glöggskyggnari á einkenni þessar-
ar þjóðar en flestir aðrir. í bréfi rétt fyr-
ir aldamót segir hánn um þjóð sína:
„Menn kunna miklu betur að hata en
elska hér á landi, miklu betur að amast
við en aðhlynna. Vitleysan er þó okkar
mesti fjandi“. Og í bréfi 1902 skrifar
hann þessi spádómsorð: ,„Mér lízt óvenju-
auðnuleysislega á þessa þjó okkar, nú
þegar að burtför minni líður. Væri gott,
að það „svartsýni" væri elli-órar og
cnuglyndi. Víst er það, að ættir vorar
sverja sig of mjög og hafa svarið í írska
kynið, með pólitískar óeirðir og glap-
ræði“. í bréfi til Matthíasar segir Georg
Brandes 1907: „fslendingar hafa að minni
hyggju það sameiginlegt með Norðmönn-
um, ættfeðrum sínum, að þeir þola ekki
velvild, en »skilja hana sem merki um
heigulshátt eða veikleika, og tútna af
belgingi".
Já, ekki er það efnilegt, ef satt skyldi
vera, að við höfum erft það versta úr
báðum ættum!
F átt fer sennilega meir í taugarn-
ar á mönnum en það, að kippt sé stoð-
unum undan rótgrónum skoðunum, sem
þeir hafa aðhyllzt af vana eða tilfinn-
ingasemi, án þess að athuga forsendur
þeirra. Þetta virðist mér bók Kristjáns
Albertssonar hafa gert svo rækilega, að
komandi kynslóðir hljóta að líta allt öðr-
um augum á sjálfstæðisbaráttuna í upp-
hafi aldarinnar en feður okkar og afar
gerðu margir hverjir.
Að lokum aðeins þetta: Við höfum
góðu heilli margt lært í menningarleg-
um samskiptum við aðrar þjóðir á síð-
ustu 50 árum, þó enn eimi eftir af hug-
arfarinu frá 1908. Kannski værum við
komnir enn lengra á veg, ef Uppkastið
hefði verið samþykkt og tryggt okkur
fullveldi 10 árum fyrr en raun varð á.
Um það þýðir ekki að sakast nú, en í
Ijósi sögunnar horfir málið þannig við
mér, að réttarbæturnar sem fengust 1918
geti ekki í augum hlutlausra nútíma-
manna réttlætt höfnun Uppkastsins 1908
og þann 10 ára frest sem varð á fullveldi
þjóðarinnar. Hitt er svo annað mál, að
sambandslögin 1918 voru ekki annað en
smiðshöggið á það verk sem Hannes Haf-
stein hafði þegar unnið 1908, og höfðu
íslenzkir stjórnmálamenn áreiðanlega
fengið eftirminnilega og verðmæla lexiu
á þeim tíu árum meðan allt stóð fast.
Skyldu þeir ekki sumir hverjir hafa nag-
að sig í handarbökin á árunum uppúr
1908, mennirnir sem mest höfðu hamazt
gegn Hannesi Hafstein og afreki hans?
' (Þetta erindi er birt í tilefni þeirra
mýmörgu greina, sem beint eða óbeint
hefur verið beint gegn mér á siðustu
mánuðum, og er mitt síðasta orð um
þetta mál. s-a-m.)
SOVÉTNJÓSNARI
Framhald af bls. 9
eins menningarlegar og heyra má í
veizlusölum í París eða Mayfair. Ég hitti
Kim oft í svona samkvæmum, og ég
minnist hans — líkt og fleiri kunningjar
hans — með samblandi af velvild og
hryggð. Einu sinni, í samkvæmi heima
hjá mér, reyndi ég að kynna hann tveim
riturum frá sendiráði Sovétríkjanna.
Kim dró sig í hlé með viðbjóði og sagði:
„Nei-ei, ég vil ekkert hafa með Rú-Rúss-
ana að gera!“ Þetta uppþot, sem var svo
ólíkt honum, kom mér og fleirum nær-
stöddum spánskt fyrir, en samt hugsaði
ég ekkert um það frekar þá. En eftir á
að hyggja, virðist það einkennilegt, að
Kim skyldi vera að vekja eftirtekt á for-
tíð sinni með svona mikilli áherzlu. Klók-
legra hefði verið að heilsa Rússunum,
eins og ekkert væri, og láta svo þar við
sitja.
Brezkur embættismaður hafði þegar
aðvarað mig um afstöðu Kims og þær
grunsemdir, sem á honum hvíldu. Stund-
um kom Kim til mín í sendiráðið, og mér
fannst hann óforvitnasti blaðamaðurinn
í Beirut — ólikt flestum öðrum hnýstist
hann aldrei í trúnaðarmál, talaði um
stjórnmál að vísu, en spurði aldrei upp-
lýsinga á því sviði.
Samt voru greinar hans í þessum
tveim blöðum hans ágætlega skrifaðar,
og alltaf vel undirbyggðar — stundum
með sérstökum glæsibrag ef hann nennti
að vanda sig. Þekking hans á Austur-
löndum nær var gífurleg. Greinar hans
voru svo langt frá því að vera öfga-
kenndar, að hann beinlínis varaði við
áhrifum kommúnista í írak og lét í ljós
ótta um framsókn Sovétríkjanna inn í
Arabíu og olíuhéruðin við Persaflóa.
Margir amerískir diplómatar — og þeirra
meðal ég sjálfur — töldu hann beztan
vestrænna biaðamanna í Austurlöndum
naér, að minnsta kosti var hann einn
hinna mjög fáu, sem gerði nokkra alvar-
lega tilraun til að skilja og útskýra þjóð-
félagsbyltinguna á þessu svæði og fyrir-
bæri það, iem kallað ér arabískur þjóð-
armetnaður. Einn starfsbróðir Philbys
heldur því fram að greinar hans „hafi
verið fjarri því að styðja málstað komm-
únista; þær hafi gert þeim mikið ógagn
með tillagi sínu til gagnkvæms skilmngs
milli Araba og Vesturlanda“.
nemma hausts 1962 höfðu sama
sem allir, er þekktu Philby, sannfærzt
um, að ef hann væri rússneskur njósn-
ari, þá hefði hann gert hlé á störfum —
eða í hæsta lagi, að hann talaði endrum
og eins við Rússa um almennar upplýs-
ingar. En einmitt um þetta leyti gerðist
nokkuð, sem vakti gruninn aftur. ,
Þetta atvik var einfaldlega það, að
Philby reyndi að ráða mann til njósna
fyrir brezku leyniþjónustuna. Hann
sneri sér til voldugs arabísks stjórnmála
manns, tók að koma sér í kunningsskap
við hann, og loksins stamaði hann upp
úr sér einhverjum hálfyrðum þess efnis,
að herrann gæti orðið stjórn hennar há-
tignar að gagni, „á vissan hátt“. Það lá í
augum uppi, að hann átti þar við njósn-
ir. Arabinn trúði ekki sínum eigin eyr-
um, en ól samt á Philby, og að lokum
kom Philby fram með ákveðið greiðslu-
tilboð. En svo vildi til, að Arabinn var
þegar farinn að vinna fyrir brezku leyni-
þjónustuna.
Þegar stjórnmálamaðurinn tilkynnti
þetta tilboð þeim, sem hann hafði sam-
band við, komst M.I.6 að ályktun, sem
var enn ekki nema tilgáta: Philby kynni
að vera að ráða njósnara fyrir njósna-
kerfi Sovétríkj anna, en léti svo við hlut-
aðeigandi menn, sem það væri fyrir
Breta. Og við þessa tilgátu bættist svo
ýmisleg önnur fyrri starfsemi Philbys,
utan Líbanon — tíðar ferðir hans til Sýr-
lands, Jórdaníu og Arabíu, þekking hans
Guy Burgess dó í Moskvu sl. sumar
og arfleiddi Philby að bókasafni sínu
á málum olíufélaga og einkennilega
blandað samband hans við Saudi-kon-
ungssinna og andkonungssinna — allt
þetta samanlagt fór að taka á sig heldur
óhugnanlega mynd.
Brezka leyniþjónustan ákvað ,að hafa
Philby undir eftirliti dag jafnt sem nótt.
En þar eð hún þurfti að hafa auga með
fleirum um þessar mundir og hafði yfir
litlum mannafla að ráða, þá sneri hún
sér til Jalbouts ofursta, lögreglustjórans
í Líbanon, og beiddist hjálpar hans.
Og þar hafði hún hitt á rétta mann-
inn. Jalbout er framúrskarandi lögreglu-
maður og líklega einhver færasti gagn-
njósnaforingi í heimi. Eins og aðrar höf-
uðborgir Arabalanda, er Beirut krökk af
hverskyns vélabrögðum — en hefur hins-
vegar ekki til umráða hin fullkomnu
tæki Scotland Yard. Engu að síður tókst
Jalbout að fylgjast með hinum flókn-
ustu og duldustu njósnabrögðum stór-
veldanna í Líbanon. Þannig vissi ofurst-
inn þegar talsvert um Philby, og hafði
sett hann á listann yfir tortryggilega
menn, þegar sumarið áður. Þegar Bretar
sneru sér til Jalbouts, grunaði hann, að
Kim væri í raun og veru tvöfaldur njósn
ari, sem hefði einhvernveginn sloppið
út úr höndunum á þeim, og það kostaði
miklar umræður og flókna runu við-
burða að sannfæra hann um hið gagn-
stæða.
Þetta eftirlit Líbanonsmanna með
Philby gaf bráðlega furðulegan árangur.
Menn Jalbouts ofursta komust þrátt að
því, að Philby lifði tvöföldu lífi, læddist
um borgina, svo að lítið bar á, til þess
að forðast eftirlit, og síðan skaut honum
upp á ótrúlegustu stöðum til að hitta þar
ýmsar grunsamlegar persónur.
Tvær nætur í röð sá leynilögreglumað-
ur Philby koma út í garðinn við íbúðina
sína. Kim leit á úrið sitt, stóð þarna í
nokkrar mínútur, leit aftur á úrið og tók
svo að veifa einhverju svörtu út í loftið.
Yfirmanninum datt ráð í hug og hann
lét eftirlitsmanninn fá sér polaroid-gler-
augu og fara með þau á staðinn. Nálægt
miðnætti kom Philby aftur út í garðinn
og tók að senda þessi „svartgeisla“-
merki.
Næsta skrefið var að komast að því,
hver tæki móti þessum merkjum. Húsið
var uppi á hæð og garðurinn var sýni-
legur úr þúsundum glugga í Beirut, og
auk þess frá skipum á sjónum. Engu að
síður fór fram vandleg leit, og einhvern-
veginn tókst lögreglunni að ná í lítinn,
skítugan Armeníumann, sem játaði að
hann tæki við skilaboðum Philbys og
kæmi þeim áfram til ánnars milligöngu-
manns.
Svo illa vildi til, að enda þótt Armeníu
maðurinn gæti endurtekið skilaboðin,
hafði hann enga hugmynd um þýðingu
þeirra, og heldur ekki gat Líbanonslög-
reglan eða leyniþjónusta Breta ráðið
fram úr þeim. Bretar báðu lögregluna að
fangelsa Armeníumanninn í nokkrar
vikur, og hugðust þannig rjúfa millisam-
band Philbys og neyða hann til að hafa
beint samband við yfirmenn sína. Þetta
var reynt og með góðum árangri. Þegar
Philby hafði í heilan mánuð engin svör
fengið við skilaboðum sínum, braut hann
höfuðreglu njósnaranna og hafði beint
samband við yfirmenn sina.
c
L7 íðla kvölds eins fór hann að heim-
an, náði í leiguvagn og ók til nætur-
klúbbahverfisins, þar sem umferðin var
hvað allra þéttust. Þar hoppaði hann út
úr vagninum og gekk hratt inn í ein-
stefnugötu, sem lá í öfuga átt, náði í
annan leiguvagn, og ók til almennings-
síma í öðru hverfi borgarinnar. Þar fór
fram stutt samtal og síðan var enn ekið
í leiguvögnum og ýmsar kunnátusam-
legar tilraunir gerðar, til að komast hjá
eftirliti. En eltingarmennirnir voru þraut
seigir og eltu hann í fátækrahverfið
Furn-esh-Shebak. Þar steig Philby út úr
vagninum og fór inn í myrkvaða íbúð
uppi yfir armenskri sælgætisbúð.
Fáum mínútum síðar kom þar til hans
embættismaður frá sovézka sendiráðinu
— gildvaxinn ungur maður með grisjað
hár — sá sami sem seinna kom heim til
frú Philby, samkvæmt kalli hennar með
blómapottinum.
Ekki er vitað, hvað fram fór á þessum
fundi, en Líbanonlögreglan ákvað að
hafast ekki frekar að. Jalbout ofursti
ályktaði sem svo, að Philby væri þátt-
takandi í einhverjum vélabrögðum milli
austurs og vesturs, sem væru Líbanon
óviðkomandi, og hann þurfti á sinum
mönnum að halda til að líta eftir 10—20
öðrum mönnum, sem snertu land hans
meira. En Bretar voru ekkert í því skapi
að láta málið niður falla. Síðla árs 1962
ákváðu þeir að bera upp á Philby hitt og
þetta, sem vitnazt hafði gegn honum.
Philby kann þegar að hafa grunað, að
hann væri undir eftirliti, og er talið víst,
þar eð Eleanor Philby var áður í hópn-
um, sem framdi „þegjandi eftirlitið". En
nú komu tveir embættismenn leyniþjón-
ustunnar fljúgandi frá London og spurðu
hann þannig spjörunum úr, að litill vafi
gat á því leikið, að töluvert væri kunn-
ugt um athafnir hans, og þeim fundust
svör hans ósannfærandi, sjálfum sér ó-
samkvæm og grunsamleg. Bretar gátu
ekki handtekið Philby á erlendri grund,
og heldur ekki gátu þeir ætlazt til, að
yfirvöldin í Líbanon vildu framselja
hann, þar eð það segist ekkert á því að
aka í leiguvögnum og fara inn í sæl-
g'ætisbúðir. Og svik við Bretland eru
ekki glæpur í Líbanon.
Engu að síður hefur Philby, sem nú
var orðinn bilaður á öllum taugum, gert
sér ljóst, að spilið var tapað. Hverra
kosta átti hann nú völ? Hann þarfnaðist
sárlega peninga og átti fyrir konu og
litlum börnum að sjá. Hann var orðinn
ómögulegur til ritstarfa og gérði sér
ljóst, að blöðin tvö mundu sennilega
segja honum upp. Útlitið var ekki glæsi-
17. tölublað 1964
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13