Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1964, Blaðsíða 8

Philby á „góðu dögunum" í Beirut, ásamt dóttur sinni.
.ijósnum, er hreinskilni það, sem síðast
af öllu má vænta af stjórnarvöldunum
— þvert á móti má miklu fremur búast
við undanbrögðum eða beinni lygi. Mac
millan vissi, að mikill grunur hafði hvílt
á Philby um nokkurt skeið, en hann
hreinsaði hann í þinginu fyrir ákveðin
tilmaeli leyniþjónustunnar — og hafði af
því mikinn siðferðilegan hnekki síðar
meir. En hann gerði fyrirfram grein fyr
ir þessari yfirlýsingu við foringja Verka
mannaflokksins, og tilfærði að minnsta
kosti sumar ástæðurn^r fyrir henni.
Nokkrum dögum síðar tók Lipton of-
ursti aftur ásakanir sínar gegn Philby
og þá hafði M. 1.6 frjálsar hendur að
halda fram ráðagerð sinni.
1S æsta .vor gerðist það, að embætt-
ismaður úr utanríkisráðuneýtinu kom
— samkvæmt beiðni M. 1.6 — til rit-
stjóra The Observer og mæltist til þess,
að blaðið gerði Philby að fréttaritara sín
um í Austurlöndum nær. Æðstu yfir-
mönnum blaðsins var frá upphafi gert
það ljóst, að Philby lægi undir grun,
enda þótt ekkert hefði sannazt á hann.
Þeir voru fengnir til að ráða hann, á
þeim grundvelli, að þeir gerðu með því
föðurlandinu greiða og aðstoðuðu leyni
þjónustuna, eða þá að minnsta kosti góð
verk með því að hjálpa manni, sem hafði
orðið fyrir barðinu á McCarthyisman-
um — í báðum tilvikum gerðu þeir
góðverk. (Hvort forráðamennirnir hjá
The Economist hafa einnig haft trúnað
Edward R. F. Sheenan: Uppgangur og fall sovétnjósnara — Síbari hluti
PHILBY GENGUR í SNÖRUNA
Njósnir eru einna sleipastar
viðkomu allra gtæpa; þær
útheimta aðeins, að sökudólgurinn
safni upplýsingum, sem hann oft og
tíðum á fullan rétt á að fá. En það er
i frásögn af vitneskju sinni, sem
ajósnarinn vinnur sér til sektar og
leggur sig í þá hættu, að allt komist
upp. En hann hefur á valdi sínu öll
undanbrögð, tilheyrandi leynileg-
ustu starfsemi mannsins, og það er
aldrei auðvelt að fletta ofan af hon-
um.
Það verður að gefa hinum grunaða
sem frjálsastar hendur við starfið, til
þess að hann geti komið upp um sig sjálf
ur — og þar sem athafnir hans eru Venju
lega lítt áberandi, og að því er virðist
meinlausar, getur verið erfitt að festa
fingur á þeim sem njósna. Þar við bæt-
ist, að jafnvel eftir að athafnir hans hafa'
komið upp um hann sem njósnara, er
nauðsynlegt að láta hann afskiptalaus-
an, til þess að komast að kerfinu, sem
hann er hluti af. Og yfirleitt hafa gagn
njósnakerfi ekki svo mjög áhuga á ein-
stökum njósnurum heldur á njósnakerf-
um.
R.annsóknin á athöfnum Philbys
snerist því ekki fyrst og fremst um það
að komast að fleiri atriðum í Burgess-
McLean-málinu. Brezka leyniþjónustan
Yiélt því fram, að nauðsynlegt væri að
koma Philby aftur í virkt starf og.fylgj-
ast síðan með athöfnum hans. Hann
hafði enga aðstöðu til að reka njósnir í
Bretlandi, og því var nauðsynlegt að
koma honum fyrir á einhverjum stað
þar sem sovétmenn væru virkir og
hann kynni að geta orðið þeim að liði.
Og því þá ekki í Arabalöndunum? Þar
mundi Philby njóta frægðar föður síns,
síns eigin álits sem sérfræðings í Aust-
urlöndum nær, og nægilegs athafnafrels
is. í þessum hlutlausu Arabalöndum
myndi hann boðinn velkominn í sam-
kvæmislífið, og það yrði aldrei mjög erf
itt að fylgjast með athöfnum hans — ef
nokkrar yrðu. Með öðrum orðum ætlaði
leyniþjónustan að koma Philby fyrir —
í þeirri von, að hann mundi ekki einasta
koma upp um sig, heldur og vísa leiðina
til aðalmannanna í rússneska njósnanet-
inu í Arabalöndunum.
En hvernig fór M. I. 6 að því að undir-
búa þetta kænskubragð, sem var svo
bersýnilega hættulegt? Það hafði ýmsa
erfiðleika ^ för með sér. Fyrst og fremst
liðu meira en fimm ár frá því að hann
var rekinn úr leyniþjónustunni og þang
að til hann var kominn til Mið-Austur-
landa, því að það hefði getað vakið
grun hjá honum ef mjög fljótt hefði ver
ið hafizt handa um þetta. Þessi fyrirætl
un varð auk þess að miklu deiluefni
milli M.I. 6 og M.I.5, sem vildi halda
Philby kyrrum í Englandi, hvað sem það
kostaði. Og svo var fjöldi annarra vanda
rnála: Einkafyrirtæki varð að bjóða
Philby atvinnu í þessum löndum, og sízt
af öllu mátti hann vita að verið væri að
nota hann sem agn.
M. I. 6 var rétt að segja tilbúið til fram
kvæmda, þegar Marcus Lipton ofursti,
þingmaður Verkamannaflokksins, reis
upp í þinginu og sakaði Philby um að
vera „þriðja manniíin“. Hinn 7. nóv-
ember 1955, svaraði Harold Macmillan,
utanríkisráðherra, þessu með þeim orð-
um, að „engin vitneskja hefur komið í
ijós þess efnis, að Philby væri ábyrgur
fyrir að hafa aðvarað Burgess eða Mc
Lean. Meðan hann var í þjónustu stjórn
arinnar, framkvæmdi hann verk sín vel
og samvickusamlega. Ég hef enga á-
stæðir til að halda, að Philby hafi nokk
urntíma skaðað hagsmuni ríkisins, eða
sé þessi „þriðji maður“ — ef þá
nokkur slíkur fyrirfinnst".
Þegar rannsókn fer fram á grunuðum
leyniþjónustunnar, er ekki vitað — þeir
virðast hafa verið fúsir til að ráða Phil
by, af því að hann var þegar í brauði
hins blaðsins). En svo heppilega vildi
til, fyrir ráðagerðina, að Philby hafði
þegar sótt um atvinnu hjá Obserber, svo
að ekkert var einkennilegt við það, að
blaðið sendi hann á svæði, sem hann
var sérstaklega fróður um. í septem-
ber 1956, þegar Súezdeilan stóð sem
hæst, lagði Philby af stað til Beirut.
Síðan Philby hvarf, fyrir einu ári, hef
ur sá orðrómur gengið fjöllunum hærra,
að hann hafi verið tvöfaldur í roðinu í
Austurlöndum nær — látizt vera þjónn
brezku leyniþjónustunnar, við hana,
en raunverulega verið starfandi fyrir
Rússa. Því er haldið fram, að M. 116 hafi
vel vitað um samband hans við Rússa og
ýtt undir það, en hinsvegar trú.að á full
komna hollustu hans við Bretland. Sam-
kvæmt beztu síðari upplýsingum, eru
þessar kenningar rangar. Ýmsar ástæð-
ur liggja að því, að Bretland hefði aldrei
notað Philby sem tvöfaldan njósnara. í
fyrsta lagi var hann brezkur borgari,
og leyniþjónustur nota sjaldan, ef nokk-
urntíma, landa sína í þetta starf. í
öðru lagi var Philby talinn reikull í
ráði og drákk það mikið, að það hefði
getað gert hann hættulegan örygginu. í
þriðja lagi af einföldum lagalegum og
skrifstofulegum ástæðum, að ekki sé tal
að um almennar skynsemisástæður.
M.' 1.6 hefði aldrei sjálft notað þann
mann fyrir njósnara, sem lá enn undir
grun um að hafa beinlínis njósnað fyrir
Sovétríkin.
F yrsta árið sem Philby var í Beir
ut liafði hann mikinn skuldabagga við
að glíma, auk kostnaðarins við að halda
uppi fjölskyldu sinni í Englandi. (önnur
konan hans, sem hafði neyðzt til að fara
í vist, til að vinna fyrir sér, dó 1957 og
skyldmenni hans tóku að sér börnin
fimm). Samanlagt kaup hans hjá blöð-
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
unum tveim var mjög lágt. Hann átti
við svo bágborin kjör að búá, að eng-
inn vissi fyrir víst, hvar hann svaf á
nóttunni. Hann gekk að póstinum sín-
um í Normandíhótelinu, en ef einhver
vildi ná í hann á óákveðnum tíma, fékk
sá hinn sami ekki aðrar upplýsingar en
þær, að „hann á heima einhversstaðar
þarna uppfrá“, eins og barþjónninn i
Normandí orðaði það og benti um leið á
flóknu stnágöturnar bak við gistihúsið.
Skömmu eftir að Philby kom, lét
brezkur err^bættismaður í sendiráðinu
þess getið" við nokkra heldri borgara,
brezka og ameríska, sem áttu heima i
Líbanon, að Philby kynni að hafa eitt-
hvert samband við kommúnista og all
ar upplýsingar, sem gætu orðið til þess
að staðfesta þann grun, yrðu þakksam-
lega þegnar. Þannig var Philby, allt frá
því að hann kom til landsins, undir „þegj
andi eftirliti“, eins og þa"ð var orðað. En
í rauninni þýddi það lítið meira en að
að bjóða Kim öðru hverju í drykkju-
veizlur, og jiað bar engan árangur. Eftir
lit M. I. 6, sem haft var í frammi öðru
hverjú, gaf heldur engan árangur.
Einn Bandaríkjamaðurinn, sem beð-
inn var um að hafa auga með Philby,
var Sam Pope Brewer, ‘þáverandi frétta
ritari New York Times. Á árunum 1957
og 1958 hitti hann og Eleanor kona hans
Kim oft. Eins og aðrir í „þegjandi eftir-
iitinu", komust þau að þeirri niðurstöðu
að Kim væri fullkomlega meinlaus. Einn
ig gat hann gert fullvel grein fyrir sér,
sem fréttaritari tveggja merkra blaða,
og jafnframt hafði hann ærin tækifæri
til að spyrjast fyrir um leynileg og hálf
leynileg mál, bæði brezk og amerísk. En
þegar hann öðru hverju kom í heimsókn
í sendiráðin sýndi hann ekki af sér
neina sérstaka forvitni, og yfirleitt nart
aði hann aldrei í beituna, sem var höfð
dinglandi fyrir vitúm hans.
Mr egar Kim kom fyrst til Beirut,
hafði hann reynt að minnka við sig
drykkjuna, en þegar stundir liðu fram,
sótti allt í sama horfið aftur, og það var
einhver óheppilegasta hula, sem hugsazt
gat fyrir njósnara. „Ef hann er rússnesk
ur þefari, getur hann varla verið sér-
lega góður“, sagði vestrænn embættis-
maður einhVerntíma um þær mundir.
,.Ef hann er rússneskur njósnari, mætt-
um við þá biðja um fleiri af sama
tagi“, sagði annar. Hið síðartalda var
sagt, eftir að Kim hafði gerzt ofurölvi í
diplómata-kvöldverði og klipið í bak-
hlutann á konu franska sendiherrans.
Þetta er ekki sagt til að halda því fram,
að Kim hafi verið neitt sérstaklega upp
á kvenhöndina. í Beirut var eina ástarr
ævintýri hans í sambandi við konu kunn
ingja síns, Sams Brewers. Þetta var ekki
fyrst og fremst líkamleg ást; Eleanor var
engin fegurðardís og var komin um
hálffimmtugt, eins og Kim sjálfur. Með-
an á þessu ævintýri stóð, sáust Kim,
Eleanor og Brewer oft saman á opinber
um stöðum. Kim var tíður gestur heima
hjá Brewer og þeir tveir fóru oft sam
an í blaðamennskuerindum. En vinátta
þeirra tók snöggan enda 1958, rétt áður
en borgarastyrjöldin gaus upp í Líbanon.
Að frásögn kunningja þeirra, höfðu þau
þrjú komið saman til kaffidrykkju í
garðinum við St. Georgs-hótelið, þar
sem er fagurt útsýni út á Miðjarðarhaf
ið. Kim tók ákvörðun sína. Brewer og
Eleanor voru að kítast. Þá datt þetta
út úr Kim:
„Eleanor, eigum við ekki að segja
honum frá því?“
„Segja mér frá hverju?“ spurði Brew
er.
„Okkur Eleanor langar til að giftast".
„Þú átt við“, sagði Brewer, “að þú sért
að biðja mig um hönd konunnar minn-
ar?“
„Ja-já, eitthvað í þá átt“.
Eleanor flaug svo til Mexikó til að fá
fljótan skilnað. Kim varð kyrr í Beirut
til að skrifa um borgarastyrjöldina, og
Brewer var brátt fluttur til New York,
17. tölublað 1964