Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1964, Qupperneq 8

Oscar Clausen:
Merkur klerkur og 20
S íra Jón Halldórsson, sem
hér verður sagt nokkuð frá, var
prestur í Grímsey, og síðar á Tjörn
og Völlum í Svarfaðardal, á 18. öld.
Hann var sérkennilegur maður, tal-
inn fjölkunnugur eða jafnvel ramm.
göldróttur, gáfaður og hraustur, eins
og frásögnin ber með sér.
Hann var sonur Halldórs annálarit-
ara og lögréttumanns á Stóru-Seylu í
'Skagafirði, Þorbergssonar sýslumanns
á Seylu, Hrólfssonar sterka á Víðimýri.
Halldór annálaritari var merkur mað-
ur, fæddur 1623, og bjó allan sinn
aldur á eignarjörð sinni Stóru-Seylu, og
dó þar árið 1711. Hann var listamaður,
vel að sér í lögum og fróður á mörgum
sviðum. Hann hefur ritað viðauka við
ánnál Björns á Skarðsá frá 1640-1710.
Kona Halldórs á Seylu, en móðir síra
Jóns, var Ingigerður Ingimundardóttir,
ættuð af Suðurlandi.
Síra Jón var fæddur í Reynisstaðar-
sókn árið 1698. Pór í Hólaskóla aðeins
12 ára gamall og útskrifaðist þaðan 1718
þegar hann stóð rétt á tvítugu. En vor-
ið, sem síra Jón útskrifaðist, stóð svo
á, að presturinn í Grímsey, síra Þórar-
inn Jónsson, hafði flúið úr eyjunni,
undan ofríki og yfirgangi eyjarskeggja.
Er.sagt, að þeir hafi „ofboðið“ honum,
eða m.ö.o. þeir höfðu hrakið hann í
burtu úr eyjunni, svo áð hann þorði
ekki að eiga líf sitt og limi undir þeim.
Hann hafði því tekið þann kostinn að
yfirgefa kallið, ag taka sér jörð til á-
búðar í landi. Það var um síra Þórarin
sagt, að hann væri margvís og kynni vel
fyrir sér, en ekki treysti hann sér samt
til þess að ráða við þá mögnuðu galdra-
menn, sem í eyjunni voru, óg beyttu
hann „galdrakúnstum" sínum og ofbeldi
miskunnarlaust.
að þótti því mikil vogun þegar
herra Steinn Hólabiskup vígði hinn ný-
útskrifaða unga mann, Jón Halldórsson
prest til Grímseyjar, á uppstigningardag
vorið 1718, aðeins 20 ára gamlan. Sagt
er, að mönnum hafi ekki þótt dælt
eða með öllu áhættulaust fyrir síra Jón,
að fara þangað, énda var hann þá blá-
fátækur, klæðálítill og átti engar bsek-
ur nema að láni. — Það var þó bót í
máli, að þessi ungi guðsmaður var ó-
venju bráðþroska, öruggur og ókvíðinn,
enda mikill fyrir sér og óhr.æddur við
Grímseyinga, þó að kræfir væru. Það
kom líka á daginn, að karlarnir fóru
halloka fyrir honum ef þeir ýfðu sig
við hann, og var það þakkað kjarki
hans, hörðum vilja og snarleik.
Þegar til Grímseyjar kom, varð síra
Jón að taka við kirkjunni og staðnum
í mikilli niðurníðslu af fyrirrennara sín-
um, sem var efnalaus. En prestur tók
þegar á dugnaði sínum og framkvæmda
þreki, og þó að hann væri fátækur og
allslaus í byrjun, búnaðist honum svo
vel í eyjunni, að eftir þrjú ár hafði
hann byggt þar upp prýðilegt guðshús,
og svo byggði hann, nokkru síðar, upp
allan staðinn, að viðum og veggjum.
Eins og áður er vikið að, var síra
Jón hraustur og gildlegur vexti, og eru
margar sagnir til af viðureignum hans
við eyjarskeggja, en alltaf bar hann
hærra hlut í þeim. Einu sinni er sagt frá
því, að Grímseyingar veittust að síra
Jóni á bjargbrún einni, og var orsökin
sú, að þegar prestur kom í eyjuna, vildu
eyjarskeggjar reka tvær ekkjur af jörð-
um, sem voru kirkjueign, en prestur
mótmælti þessu. Ekkert varð þó af- því,
að þær væru hraktar út á gaddinn, eftir
að prestur hafði ekki orðið að láta í
minni pokann fyrir körlunum, þegar
þeir, á bjargbrúninni, ætluðu að þvinga
hann til þess að verða þeim auðsveipur
og undirgefinn.
E inn bóndinn á eyjunni hét Pétur
og bjó í Grenivík. Hann hafði orðið ó-
sáttur við guðsmanninn og hataðist nú
við hann og sat um hann til þess að
geta klekkt á honum. Mjór vogur skerst
inn í tún prestssetursins í Miðgörðum
og eru klettar að honum á tvo vegu. I
vogsbotninum var prestur að smíða
skiþ, og kom Pétur í Grenivík þangað.
Hann spjallaði kankvís við prestinn og
skoðaði smíðatól hans, en síra Jóni
þótti hann þá nokkuð dularfullur og
útundir sig, og trúði honum því var-
lega, og var var um .sig. — Það kom
líka á daginn, að betra var fyrir prest,
að vera á varðbergi, því að allt í einu
þreif Pétur öxi og reiddi hana að hon-
um. En af því að síra Jón hafði grun-
að Pétur um græsku, varð hann fynri
til og hljóp undir Pétur, og færði hann
á kaf t voginn. Síðan dró hann Pétur upp
sleit buxurnar niður um hann og rass-
skellti har.n, en Pétur var í gulum hol-
lenzkum buxum af því tagi, sem Gríms-
eyingar fengu úr hollenzkum duggum,
sem voru í hundraðatali á veiðum
kringum eyjuna í þá daga. — Eftir
Prestasögur 74
barna faöir
þetta er sagt, að Pétur hafi hætt að sitja
fyrir síra Jóni.
Fyrstu þrjú árin, sem síra Jóp var
prestur í Grímsey, var hann ógiftur og
lifði einlífi, en þó brá hann sér til lands
í konuleit, og bað Helgu dóttur Rafns,
sem síðar var bóndi á Reistará, og trú-
lofuðust þau 10. maí 1721. Brúðkaup
þeirra stóð svo á Möðruvöllum, og héldu
sýslumaðurinn Lárus Soheving og hús-
frú hans, Soffía Daðadóttir, góða veizlu.
Síðan bjó hann með konu sinni í Gríms-
ey 3 árin næstu, en þá fékk hann veit-
ingu fyrir Tjörn í Svarfaðardal, og flutti
þangað með konu og börn vorið 1724.
— Skömmu eftir að síra Jón var seztur
að á Tjörn lenti hann í deilum og mála-
þrasi við bóndann á Þverá, sem Jón
hét og var uppnefndur „villingur".
Þessi Jón „villingur“ hafði „illyrt" prest
inn svo alvarlega, að sýslumaðurinn
dæmdi hann 8. nóv. 1728, til fésekta og
til þess,. að þola hina mestu húðláts-
refsingu, sem dæmd var nokkrum
manni. Það hlýtur því að hafa verið eitt-
hvað sérstaklega illgjarnt, sem „vill-
ingurinn“ bar á guðsmanninn, en nú
er það gleymt og grafið.
Haustið 1730 tók síra Jón þunga
sótt og lagðist í rúmið með jólaföstu.
Hann lá svo ■ allan veturinn til hvita-
sunnu, hættulega veikur og þungt hald-
inn. Sumarið 1731 dróst hann á fætur,
og þjónaði sóknum sínum með veikum
burðum. En um haustið varð hánn
svo fyrir miklu áfalli, ofan á hin miklu
veikindi sín, þar sem hann missti konu
sína, mad. Helgu, rétt þrítuga að aldri
frá sjö börnum. Hann var gripinn mik-
illi sorg eftir Helgu, sem var mesta ágæt
iskona, og auk þess hafði hann miklar
áhyggjur, veikur og lasburða, útaf fram-
tíð og forsorgum barnanna, sem öll voru
í ómegð. Liðu svo sex ár, sem síra Jón
var ekkjumaður, en haustið 1737 giftist
hann aftur, Guðfinnu dóttur Jóns’ bónda
í Arnarnesi.
Þegar síra Jón haifði verið prestur á
Tjörn í 22 ár, fékk hann veitingu fyrir
nágrannabrauðinu, Völlum í Svarfað-
ardal árið 1746, og flutti þangað um
vorið. Það brauð hafði hann lengi litið
hýru auga, enda hafði honum, nokkrum
érum áður, tekizt að krækja í vonar-
bréf fyrir þeim stað, hjá hans hátign
Danakonungi. Á Völlum var hann síð-
an þjónandi prestur í 33 ár, eða til dauða
dags. Hann dó þar 6. apríl 1779, og var
þá orðinn 81 árs gamall, en hafði þjón-
að prestsembætti í 61 ár. — Síðustu 14
árin, sem sira Jón lifði, var síra Þórð-
ur sonur hans, kapelán hjá honum, og
hafði þá allar fjárreiður staðarins und-
ir höndum. Síra Jón gamli hafði síð-
ustu árin kennt „nokkurskonar rænu-
skorts“, eða eins og vér í dag myndum
segja, að hahn var farinn „eitthvað að
kalka“.
Lýsing er til á síra Jóni, og er hún á
þessa leið*:
„Hann var mikill maður vexti og
rammur afli, eins og hann átti kyn
til, mikillátur og harger. Var því trú-
að, að hann vissi jafnlangt nefi sínu,
enda mun hann sjálfur hafa látið það
í veðri vaka, svo að menn hefðu heldur
ótta af honum. Hann var fyrirtaks
prestur, mikill raddmaður og predikari,
forspár og lögvitur.“
Síra Jón eignaðist alls 20 böm, 10
dastur og 10 syni, og urðu þrír synir
hans prestar. Með fyrri konunni eign-
aðist hann 8 börn, en 12 með þeirri
seinni. Sonur hans cg fyrri konunnar
var síra Halldór stiftsprófastur á Hólum,
en með seinni konunni voru synir hans
prestarnir síra Þórður eftirmaður hans
í Vallabrauði og síra Jón á Myrká. —■
Síra Þórður Jónsson, sem var prestur
á Völlum í 34 ár (1780-1814) var merk-
ur klerkur. Börn hans voru sjö, og var
Páll amtmaður Melsted yngstur þeirra.
M argar sagnir eru til af síra Jóni
og viðureignum hans við Grímseyinga,
auk þeirra sem að framan eru sagðar, en
eyjarskeggjar voru, eins og áður getur,
rammgöldróttir og höfðu oft oeitt presta
sína gerningum. Síra Jón var hinsvegar
alltaf reiðubúinn til þess að snúa á
þá með fjölkynngi sinni og var hvergi
smeykur, og skal hér sagt nokkuð frá
þeim viðskiptum prestsins við hin „elsku
legu sóknarbörn“ hans.
Það þykir víst, að Grímseyingar hafi
ætlað að fyrirfara síra Jóni þegar hann
flutti alfarinn úr eyjunni til lands, og
hafi þeir þá sent honum sendingu, sem
átti að framkvæma þann verknað. —
Þegar prestur var kominn nokkuð inn
á sundið til lands, sáu skipsmenn ógur-
lega stóran sel synda samsíða skip-
inu og vildi hann ko-mast upp í það, en
prestur gat varnað honum þess, og sagði
að þetta væri sending til sín frá eyjar-
skeggjum. En þegar þannig mistókst að
koma presti fyrir á leiðinni til lands,
voru Grímseyingar samt ekki af baki
dottnir og sendu honum enn sendingar,
og svo sendu þeir jafnvel menn í land
með draugasendingar til þess að drepa
prestinn, eins og nú skal sagt frá.
Einn vetur, skömmu eftir að síra Jón
var farinn úr eyjunni, fóru Grímseying-
ar til Eyjafjarðar, og höfðu þá mann
með sér, sem þeir treystu vel til þess
að drepa síra Jón með gerningum. —
Þá var það eitt kvöld, að síra Jón á
Tjörn syfjaði venju fremur, og lagði
hann sig því fyrir. Þá vaknaði hann
snögglega, settist upp, mjög órólegur
* Sbr. 31anda III, 243.
8 LESBOK morgunelaðsins
19. tölublað 1964