Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Page 10
EITT TUNCUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
III. Framtíðarlausnin
II. Hvernig ber að snúast
við heimstungu-
vandamálinu?
Óskadraumar um eigin tungu —
Þátttaka í hreyfingum — Einstakl-
ingsáróður — Látið þrýstinginn
lenda á ríkisstjórnunum — Vegna
heimstungumáls.
Að heimstungumál sé æskilegt er
nú ekki dregið í efa af öllum þorra
manna. Þó að ekkert borgarastríð hafi
verið háð um það, er það ekki að undra,
því að þau eru háð um það sem vekur
sterkar ástríður, annaðhvort af því að
miklar meginreglur eru í húfi, eða um
er áð ræða hagsmuni manna í efnahags-,
stjórnmála- eða trúarlegum efnum. Al-
þjóðatungumálið er fyrst og fremst tæki,
en ekki lögmál eða hagsmunir. Mjög
margir sakna þess oft við sérstakar að-
stæður, en sjaldan svo að það veki
sterkar ástríður eða ofstækisfulla vand-
lætingu.
En alþjóðatungumálið er að sínu leyti
viðfangsefni, sem vér höfum einhvern
veginn baslað við í margar aldir, en
veröur meir áríðandi við hverja nýja
framvindu í tæknivísindum og sam-
göngumálum. Að sumu leyti líkist það
umferðavandamáli stórrar borgar á allra
síðustu tíð, sem sífellt herðir á, svo að
nálgast algert öngþveiti. Reynt er að
bjargast að einhverju leyti við bráða-
birgða úrlausnir, en vandamálið er allt-
af á undan lausnunum. „Einhverntíma“
segja menn „verður að gera eitthvað
verulegt“.
Það er ef til vill kominn tími til þess
áð eitthvað verulegt verði gert til lausn-
ar báðum þessum viðfangsefnum. Að því
er viðvíkur alþjóðamálinu, er lausnin
að vísu ekki auðveld en hún er aug-
Ijós. Eitt mál, þjóðtunga eða gervimál,
verði valin með almennu samkomulagi
og þetta mál verði síðan kennt í öllum
skólum allra landa, með eðlilegum sam-
talsaðferðum, til jafns vi‘ð þjóðtungurn-
ar. Aðferðunum bæði við valið og
kennsluna hefur verið lýst. Á hvoru
tveggja geta orðið smávegis breytingar,
en í aðaldráttum er atferlið ótvírætt.
eir sem hafa fylgzt með mér við
skýringar mínar á vandamálinu og hafa
komizt að þeirri niðurstöðu, áð lausnin
sem stungið er upp á sé í aðalatriðum
skynsamleg og framkvæmanleg, munu
nú koma með þessa meginspumingu:
„Hvað get ég sem einstaklingur gert til
stuðnings heimstungumálinu? “
Það er auðveldara að segja hvað þú
ættir ekki að gera, eða réttara sagt hvað
er gagnslauct að gera. Ef þú ert sann-
fær'ður um, að heimstungumál ætti að
vera í notkun, og fjórir af hverjum fimm
manns eru á þeirri skoðun, þá skulu
hér tilgreind nokkur sjónarmið, sem
þú ættir að forðast:
1» Forðastu að falla í sjálfsdá-
leiðslu um að þín eigin tunga hljóti að
verða heimsmál. Þessi viðvörun er eink-
um stíluð til mælenda ensku og frönsku,
þeirra tveggja þjóðtungna sem oftast
hafa verið til nefndar, að minnsta kosti
af eigin mælendum, sem væntanlegir
frambjóðendur í það hlutverk. Þáð er
líka stílað til þeirra, sem hafa óbifan-
lega trú á vissum gervimálum, einkum
esperanto og interlingua.
Ef þú sem enskumælandi byrjar með
því að segja: „Hve dásamlegt væri ef
allir töluðu ensku!“ þá ættir þú þegar
á hættu að vera í andstöðu við þá níu
tíundu hluta allra heimsbúa sem ekki
tala ensku. Þú getur komið á ensku
(frönsku, eða rússnesku, eða þýzku, eða
einhverju af tylft annarra stórtungna)
með vopnavaldi, ef þú villt reyna þá að-
ferð, en í heimi þar sem vetnissprengj-
an hefur æðsta úrskuröarvald er það
ekki ráðlegt. Áróður fyrir því tungumáli
sem þú velur er leyfilegur, svo framar-
lega sem hann er rekinn með fullkom-
inni þekkingu á staðreyndum og hlið-
sjón af skoðunum annarra, en gildi slíks
áróðurs minnkar um meir en helming, ef
hann er rekinn af sjálfum mælendum
tungunnar. Auðvitað mundir þú helzt
kjósa ensku, þar sem það mundi ekki
hafa í för með sér neina fyrirhöfn af
þinni hálfu, og eins mundu mælendur
annarra tungumála helzt kjósa sitt eigið.
Ef þú ert fylgjandi gervimáli, þá
mundu að þín sérstaka lausn er ekki hin
einasta, eins og sést af þeim fáu, sem
gerð hefur verið grein fyrir hér á und-
an. Vera má að þú teljir hana hina beztu,
en a'ðrir eru á annarri skoðun. Að
minnsta kosti skaltu losa þig við þann
einstrengingsskap, sem felst í orðunum
„það verður að vera mitt mál — allt
annað er óhæft.“
í stuttu máli, vér verðum að vera við
því búnir að veita viðtöku öðru máli
en því sem vér sjálfir kjósum. Ef málið
væri valið á lýðræðislegan hátt eða eitt-
hvað í líkingu við það, þá mundum vér
reiðubúnir að fallast á val meiri hlutans,
eins og vér gerum við ríkis- og sveitar-
kosningar, þar sem vér lútum oft í lægra
haldi, en lífið heldur áfram eigi að síður.
2» „Að taka þátt í hreyfingum“
(esperanto, interlingua, Monde Bilingue
o. s. frv.) er í sjálfu sér saklaust og getur
jafnvel verið gagnlegt að svo miklu
leyti, að það festir eigin athygli þína
og annarra á vandamálinu og þörfinni
að leysa það. Þú skalt séimt ekki tengj-
ast hreyfingunni í sama anda sem þú
mundir ganga I trúfélag, því að sigur
einhvers tungumálakerfis haggar ekki
þinni ódauðlegu sál né örlögum verald-
ar. Mundu líka, að „hreyfingar" hafa að
undanförnu sýnt vanmátt sinn, og þa'ð
er óhugsandi að allir einstaklingar
heimsins snúist til fylgis við það kerfi
sem þú hefur valið. Það sem kristni,
Múhameðstrú og Búddatrú hefur mis-
heppnazt, að sannfæra allan heiminn
með fortölum, mun varla heppnast þinni
hreyfingu né neinni annarri.
3. Alger andstæða ofstækisins er
alltof mikil efagirni. Allmargir af gervi-
málafræðingum nú á dögum fara út í
þær öfgar að vantreysta öllum tungu-
málum, bæði þjóðtungum og gervimál-
um, og reyna að mynda ný, „vísinda-
legri“ og „rökvísari" kerfi. Þjóðtungurn-
ar hafa þegar sannað hæfi sitt sem tæki
til hugsanamiðlunar, beinlínis með því
að vera til og vera notaðar til þessa
starfs. Meirihluti gervimálanna, einkum
þeirra sem komið hafa fram síðustu
hundrað árin, er nægilega fullkominn
til þess að vera tekinn þegar í notkun.
Til þess að gera vel heppnaða alþjóða-
tungu úr hvaða þjóðtungu sem er, þarf
ekki annað en lagfæra stafsetningu
hennar algerlega eftir framburði og við-
urkenna aðeins eitt málsform, er laust
sé við öll mállýzkuafbrigði. Að því er
gervimálunum við kemur, þarf ekki ann-
að en smávegis útjöfnun á agnúum, sem
valdið hafa meiri háttar gagnrýni. Öll
frekari „rannsókn" vandamálsins, eins
og Menntamálastofnun Sameinuðu þjóð-
anna gerir ráð fyrir, er hrein eyðsla á
dýrmætum tima. Og heldur ekki þörfn-
umst vér annarra þrjátíu ára fræðirann-
sókna, eins og interlingua spratt upp af,
því að meðan þær stæðu yfir, mundi
enn ein kynslóð deyja út, án þess að
nokkuð hefði áunnizt.
annig er ástandið sé'ð frá alger-
lega neikvæðri hlið. Um jákvæðu hlið-
ina má segja þetta: Ekkert tungumál eða
kerfi, né jafnvel álitsgerð eða rannsókn,
hefur nokkur minnstu líkindi til þess
að bera árangur, nema það hafi á sér
opinberan stimpil ríkisstjórna heimsins,
sem vald hafa til að lögbjóða fram-
kvæmd þess. Vér getum aldrei sann-
fært alla íbúa heims um algera yfir-
burði einnar tungu yfir aðra, og með
því sýna þeir líklega gott skynbragð,
því að um enga slíka algera yfirbur’ði
getur verið að ræða. Hins vegar höfum
vér mikinn fjölda tungumála, sem hvert
fyrir sig er fullkomlega hæft til notk-
unar, einungis með smávegis lagfæring-
um, aðallega á sviði stafsetningar.
Ríkisstjórnir heims verða að fást til
þeSs að samþykkja eitt slíkt tungumál,
sem valið hefur verið á fyrirfram ákveð-
inn hátt af tungumálanefnd, er allar
þjóðir heims eiga fulltrúa í eftir sann-
gjörnum hlutföllum, óg að því búnu
taka það upp í skólakerfi sín. Sá vett-
vangur, þar sem fyrsta ákvörðunin yr'ði
tekin um að ríkisstjórnirnar samþykktu
fyrirfram það tungumál sem valið yrði,
er þegar til, þar sem eru Sameinuðu
þjóðirnar og Menntamálastofnun þeirra.
j^Æenn í öllum löndum, sem eru
sannfærðir um nauðsyn alþjóðatungu-
máls, ættu að leggja fast að ríkisstjórn-
um sínum að bera málið fram fyrir
þær einu alþjóðastofnanir sem vér höf-
um til umráðá. En það vei'ður að leggja
áherzlu á, að þessi áróður á ekki að
vera rekinn fyrir neinu sérstöku tungu-
máli. heldur einungis fyrir alþjóðamáli,
sem eftir er að ákveða hvert verði.
Tungumál þau sem boðin verða fram,
verða þá að treysta á eigin verðleika,
frammi fyrir nefnd sem skipuð er full-
trúum allra þjóða jarðarinnar, völdum
af ríkisstjórnum þeirra, me'ð hverjum
þeim hætti sem hver stjórn telur hæfa,
en bundnum við lýðræðislegar meiri
hluta reglur.
Það eru miklu meiri líkur til þess, að
hreyfing til framdráttar einu heimsmáli,
hvert sem það kynni að verða, beri
meiri árangur heldur en hreyfingar fyr-
ir sérstökum malum. Hún getur verið
borin uppi bæði af einstaklingum og
samtökum. Hún getur og ætti að laða að
sér alla fylgjendur sérstakra hreyfinga,
sem í rauninni hafa melrí anuga ryrtr
einni tungu fyrir allan heim, heldur en
sigri þeirrar sem þeir hafa léð fylgi sitt.
1 öllum ríkjum jarðarinnar, bæði ein-
ræðisríkjum og lýðræðisríkjum, er borg-
urunum tiyggður takmarkaður réttur
til þess að bera fram óskir sínar um það,
sem ekki er talið fara í bága við ríkj-
andi þjóðfélagsskipun. Alþjóðatungumál
miðar ekki að því að kollvarpa neinu,
heldur einungis að því að gera sam-
skipti auðveldari og greiðari meðal íbúa
jarðarinnar. Sérhver maður getur skrif-
að bréf til ríkisstjórnar sinnar og hvatt
til þess, að ráðstafanir verði gerðar til
sama léttis í samskiptum manna sem
gerðar hafa verið í póstviðskiptum.
Hver sem þú ert, ef þú hefur trú á
einni tungu fyrir allan heim, þá láttu
ríkisstjórn þína, Sameinuðu þjóðirnar og
Menntamálastofnun hennar vita það.
Eftirmáli þýðanda
Hér lýkur því sem þýtt hefur verið
úr bók prófessors Mario Peí’s. Eru það
tveir meginþættir bókarinnar, annar um
þörfina fyrir eitt alþjóðamál til notkun-
ar í samskiptum þjóða á milli og ein-
staklinga af mismunandi þjóðerni, en
hinn um hvernig koma eigi því í fram-
kvæmd. Þriðji meginþáttur bókarinnar,
allur miðhlutinn sem er um helmingur
bókarinnar, fjallar um glímuna við þetta
vandamál fyrr á tímum og það ógrynni
af tillögum sem fram hafa komið til
lausnar því. Úr þessum þætti bókarinn-
ar hefur ekkert verið þýtt, nema örstutt-
ur útdráttur um þær tillögur, sem höf-
undur vitnar sfðar til.
Að þörfinni á einu alþjóðamáli, sem
nota mætti í viðskiptum við menn af
öðrum þjóðum hvar sem er í heiminum,
virðist höfundur hafa leitt svo skýr og
traust rök, að þau verði ekki hrakin. En
þótt allir geti fallizt á þörfina, þá mun
verða miklum erfiðleikum bundið að fá
samkomulag um hvernig skuli úr henni
bætt. Munu líklega flestir geta tekið
undir það með próf. Pei, að engin
einkasamtök um baráttu fyrir neinu ein-
stöku tungumáli muni megna að bera
það fram til sigurs sem alþjóðatungu-
mál, heldur verði ríkisstjórnirnar að
taka vandamál þetta í sínar hendur og
gera um það samþykktir sín á milli, svo
sem um önnur milliríkjamálefni, enda
er í öllum löndum lögbo'ðið hvað kenna
skuli í skólunum. Ef ríkisstjórnirnar geta
orðið ásáttar um að beygja sig fyrir
meiri hlutanum og taka upp sem al-
þjóðamál það tungumál, sem valið verð-
ur við atkvæðagreiðslu, samkvæmt þeim
reglum sem um það yrðu settar, þá er
vandinn fullkomlega leystur og alþjóða-
málið komið á innan skamms tíma. En
horfurnar á því að slíkt samkomulag ná-
ist eru sannarlega allt annað en gó'ðar,
eins og nú er ástatt á alþjóðavettvangi,
og jafnvel þó að mikið kynni að draga
úr þeirri spennu sem nú ríkir í heims-
málunum, þá er samt varla unnt að
hugsa sér, að það mundi nægja til þess
að stórveldin sættu sig við að viður-
kenna og taka upp sem alþjóðamál
tungu annars stórveldis, eða jafnvel
nokkra aðra þjóðtungu heldur en sína
eigin, enda mundi þeirri þjóð óneitan-
lega vera stórlega ívilnað, sem fengi
sína eigin tungu viðurkennda sem al-
þjóðamál. Hún þyrfti ekki að læra neitt
annað mál en móðurmálið, sem hxin
gæti notað í samskiptum við allar aðr-
ar þjóðir hvar sem vjeri í heiminum,
og bókmenntir þjóðarinnar stæðu öllum
heiminum opnar, en bókmenntir annarra
þjóða aðeins að því leyti sem þær væru
þýddar á alþjóðamálið, þ. e. mál þess-
arar forréttindaþjóðar.
Það getur varla leikið nokkur vafi
á því, að það sem öllu öðru fremur
stendur í vegi fyrir því, að ríkisstjómir
heims geti komizt að samkomulagi um
upptöku eins alþjóðamáls, er það að
stórveldin geta ekki sætt sig við a'ð
annað tungumál en þeirra eigið verði
fyrir valinu, og að minnsta kosti með
Framhald á bls. 12
10 V.ESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. október 1967