Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.1968, Blaðsíða 12

c
tefán Þorsteinsson á Sauðadalsá
var næturgestur á Syðri-Þverá vorið
1902. Hann kom yfir Háheiði, og ætlaði
á stjórnmálafund á Sveinsstöðum. þá
voru kosningar og allir Húnvetningar
ofstækisfullir með eða móti Valtý.
Pabbi slóst í för með Stefáni, þeir fóru
fyrir framan Vesturhópsvatn, yfir á
þjóðveginn og komu við á Lækjamóti.
Þar var einnig Sigurður Jónssonbóndi
ferðbúinn, og Guðríður dóttir hans, sem
einnig ætlaði á fundinn. Sigurður spurði
Stefán með hverjum hann væri, þar var
enginn efi, næst Guði trúði Stefán á
Valtý, taldi hann bjargvætt landsins,
annars væri allt tapað. „Ég vil ekkert
við þig tala, þú ert bölvaður assskotans
Valtýingur“, sagði Sigurður, vippaði sér
á bak, og sló í Restinn. En Stefán
keyrði bálvondur á eftir.
Um kvöldið á Syðri-Þverá sagði Stef
án svo frá upphafi kuldatímabilsins,
sem hófst 1857 og lauk ekki fyrr en
1887 með fólksflutningunum miklu úr
Húnavatnssýslu, er um 300 manns úr
Miðfirði flýðu landið og fóru til Am-
eriku. Haustið 1856 var talsverður fisk
ur á Hamarsmiðunum og stillur, á jóla-
föstu var nógur fiskur, er þeir sáu ís-
inn koma inn flóann í logni. Þeir vildu
ekki fara frá miðunum, en straumur-
inn bar ísinn svo hratt að hann króaði
þá af, svo þeir urðu að setja bátinn
nokkurn spöl yfir ísinn. fsinn fór ekki
af fyrr en um sumarmál 1857.
Um veturinn var einmuna góð veðr-
átta, og til marks um það byggði móður
afi minn, Sigurður Sigurðsson, skemmu
í Klömbrum í Vesturhópi, á þorra um
veturinn. En þá hafði afi tekið við bús-
forrá'ðum af tengdaföður sínum, Snorra
Jónssyni hreppstjóra.
Faðir minn Jón Hansson á Þóreyjar
núpi, sem var fæddur á Jónsmessu 1864,
lét eftir sig nokkur minnisblöð. Ég hefi
birt nokkur af þeim, eins skrifaði hann
nokkrar greinar um harðindin á síð-
ustu öld, sem birtust í Lesbók Marg-
unblaðsins. Faðir minn andaðist 1940.
Til að skýra óáranina, vonleysið og flótt
ann, ætla ég að rifja nokkuð upp um
árferðið.
1880-1881.
Sumarið 1880 gekk ég að slætti á
Þóreyjarnúpi, eins og sumarið áður. Ég
man það eins og það hefði skeð núna,
að við vorum að slá á þembunum aust-
an við Engishólinn. Þetta var síðari
hluta dags, við vórum búnir að slá gríð
arstórt stykki, enda fljótslegið. Þá segir
faðir minn: við skulum tylla okkur nið-
ur. Þeir fóru að tala um tíðina, sitt
lagði hver til málanna. Þá datt mér í
hug vísa, hún er svona:
Fimbulvetur frostum með,
finna munu lýðír,
allt er hart, ég um það kveð,
opnast dauðatíðir.
í) aginn eftir lofaði ég föður mín-
um að heyra vísuna og sagðist hann
vel geta trúað, að hún kæmi fram.
Ég hefði áður sagt hvemig þessi voða
vetur byrjaði. Ég hirti þá 80 ær, 2
reiðhesta og 3 trippi. Brunarnir voru
afskaplegir 1881. Það var langur vegur
sem ég fór til húsa, sem kölluð voru
Kothús. Ég man vel Fönixbylinn, þá kól
mig á aðra kinnina og aðra nösina, hvað
það var ónotalegt þegar nösin var að
þiðna, það var eins og ég væri að gráta,
svo rann vatnið úr augunum. í framan
var ég orðinn eins og holdsveikur mað-
ur, bólguhnúðar á báðum úlfliðum, báð-
ir fæturnir stokkbólgnir. Svona var ég
útleikinn eftir frostaveturinn 1880-1881
þá á sautjánda ári.
Þá voru í húsmennsku hjá föður
mínum Þorbjörg Steingrímsdóttir Ijós-
móðir, og Bogi Jónasson frá Ási, sem
varð seinni maður hennar. Þorbjörg var
At gömlum blöðum
Eftir Hannes Jónsson
mesta greindarkona, vel hagmælt og
gleðikona mikil. Eg bað Þorbjörgu að
setja blóðkoppa á fæturna á mér, mikil
óskop kom af blóði, en mér albatnaði.
1882.
S ™,ri5 .Mr froSt„rt„,„„ ,
góðu meðallagi, en haustið heldur stirt
og veturinn eftir harður. Á þorranum
voru slög og regluleg ótíð fram á gó-
una. Ekki man ég eftir hvern dag pásk-
ar voru, en þeir munu hafa verið um
miðjan apríl. Á pálmasunnudag komu
séra Þorvaldur Bjarnarson á Melstað,
og Gestur Jóhannsson hagyrðingur, sem
fór til Ameríku. Þá var sterkur hiti,
sólbráð og sunnan þíðvindi. Faðirminn
bauð gestunum til stofu, og fóru þeir
að tala um ýmis málefni. Svo kom kaffi,
og gaf faðir minn þeim út í það.„Held-
urðu ekki, Hans minn, að veturinn sé
búinn“, sagði séra Þorvaldur. Faðir
minn þagði stundarkorn, en segir svo:
Harðnar á dalnum, herðir að hvalnum
hafísinn veldur.
Neyðar á falnum og násigðaralnum
Norðurjötunn heldur.
Lækkar í malnum mörgum hjá halnum
meinið sem geldur.
Emjar í valnum af illviðrasvalnum,
ásauður feldur.
Nú ertu vitlaus, Hans segir séra Þor-
valdur. Nei, segir faðir minn, það á eft-
ir að koma hafís og mikið af hval,og
fjárfellir verður mikill. Upp úr páskum
gerði hríðar og harðindi, og á sunnu-
daginn fyrstan í sumri var svo svart-
ur norðanbylur, að það er þriðji svart-
asti bylur, sem ég hefi komið út í á
æfinni.
Þegar hann birti upp var hafís fast-
ur við Vatnsnes, og tveir hvalir rekn-
ir í Krossanesi, hvalkýr og kálfur. Fað-
ir minn fór á þá hvalfjöru, þar var
einnig Eggert á Ánastöðum. Segir þá
faðir minn: Þú þarft ekki að kaupa
mikinn hval, Eggert minn, þú fært nóg-
an hval bráðum. Er Eggert sneri heim-
leiðis, var hann með hval á þrem hest-
um. Þá hitti hann Jón á Almenningi,
sem teymdi hest, er engir baggar vohi
a. Spurði Eggert um ástseður á heimil-
inu, þar var engin lífsbjörg, nema mjólk
úr einni kvígu. Sumir segja, að Eggert
hafi skorið 32 bita úr böggum sínum,
aðrir að hann hafi gefið Jóni baggana
af einum hestinum, og bað Jón Guð að
launa honum. Jón á Almenningi var fá-
tækur barnamaður, málhaltur og ófram-
færinn.
E ftir betta kast batnaði tíð dálítið,
en var þó voða vond. Þar til um hvíta-
sunnima, þá gerði stórhríð á norðan í 3
daga. Hvítasunna var þá í fimmtu
viku sumars, þá rak 32 stórhveli á Ána-
stöðum. Um Trínitatishelgina vorumvið
Bjöm, vinnumaður föður mins, sendir
til að fara í hvalskurð. Er við komum
að Ánastöðum, og ég skilaði erindinu,
sagði Eggert: Það er sjálfsagt að þið báð
ir frá Þóreyjarnúpi séuð teknir í skurð,
því það hefir ræst, sem gamli maðurinn
sagði í Krossanesi, og sagði þá, svo að
fjöldi fólks heyrði, um spádóm föður
míns á Krossanes hvalfjörunni.
Við Björn vorum þarna í hálfan mán
uð, en þá varð stopp á vinnunni, því
fólk var farið að leggjast í mislingun-
um, og fórum við báðir heim. Daginn
eftir var ég í norðan stormi að berja
með kláru á túninu, jafna áburðinum.
Þegar leið á daginn skildi ég ekkert í,
hvað ég var máttlaus, og sat oft við
að berja. Klukkan 7-8 fór ég að taka
eftir dökkum blettum á úfliðunum, þá
hætti ég og fór inn klukkan níu hátt-
aði strax og var kominn með óráð. Það
var ég með á annan sólahring. Ég var
að tala um menn á ferð langar leiðir
frá bænum, hvað þeir væru margir, og
með hvað marga hesta hver þeirra væri.
Þetta stóð allt heima.
Á öðrum degi hvarf óráðið, mér
fannst ég vera frískur, og vildi klæða
mig. En það var aftekið. Um sama leyti
og ég lá, lá einnig Björn vinnumaður,
og einnig drengur um fermingu, þvi nú
var hann giftur og farinn að búa á
hálfri jörðinni. Mikið leiddist mér hvað
þeir báru sig illa, þeir héldu, að þeir
mundu deyja. Ég lá viku, klæddi mig
svo og fór út á hlað. Það var norðan
stormur og sólskin, en það þótti mér
undarlegt, að mér sýndust rauðir hnoðr
ar fyrir augunum, eins og þéttasta mý-
bit. Eftir litla stund fór ég inn, og var
inni við það, sem eftir var dagsins.
Daginn eftir þurfti að sækja meðul út
að Klömbrum, nú lá undir tuttugu
manns með aðkomandi mönnum. Hestar
voru uppi í fjalli, ég bauðst til að
fara, og þetta ferðalag mun ég muna
nokkuð lengi. Ég fór þetta 100-300
metra, var þá orðinn uppgefinn, hóst-
aði og ældi og kúgaðist. Svo lagði ég
á stað aftur, kom með hrossið og reið
út að Klömbrum. Þegar ég kom út fyrir
Breiðabólsstað kom þar á móti mér frú
Guðný kona séra Jóns Kristjánssonar
á Breiðabólsstað, og með henni Jón
póstur, sonur hennar. Hún spurði mig
hvort margt fólk lægi hjá mér, og eins,
hvort ég væri búinn að liggja. Ég
sagði henni eins og var. Mér er fyrir
minni hvað hún sagði, hún taldi þetta
tilraun _ til að drepa mig með glanna-
skap. Ég kvaddi og fór mína leið, og
kom heim með meðulin, hvort þau hafa
komið að gagni, veit ég ekki. Upp frá
þessu var ég eins og ég hefði aldrei
orðið lasinn, þó man ég eftir, að einn
daginn kom ég ofan af fjalli, og ætlaði
ekki að komast heim fyrir máttleysi.
Allir héldu að nú væri ég að fara, ég
lagðist upp í rúm, sofnaði og svitnaði.
Þegar ég vaknaði var ég nokkurnveg-
inn frískur.
IV ú lá um 20 manns, og var ekki á
skriði nema tvær gamlar konur og fað-
ir minn, og svo ég, ég átti að vaka
eina nótt, því gömlu konurnar og faðir
minn voru orðin uppgefin af svefn-
leysi og þreytu. Voru þá fjórar mann-
eskjur, sem þyngst voru haldnar, móðir
mín, Anna kona Jakobs bróður míns,
og tvær vinnukonur. Það var breitt
fyrir alla glugga og nærri myrkur í
baðstofunni, og alltaf þurfti að hafa
volgt vatn að drekka, handa sjúkling-
unum. Um kvöldið gætti ég að öllum
rumunum, svo fór ég fram og lagði að í
hlóðunum, víst ekkert sparlega, og sig-
aði vel frá túninu. Eftir þetta fór ég
að ganga um spítalann, vita hvernig
öllu liði. Voru allir sofandi. Ég fór fram
í baðstofuhorn, settist þar á saman-
brotna sæng og þá leið mér illa, myrkur
í baðstofunni og ekkert nema æ og
stunur, ég myrkfælinn og frávita af
líkhræðslu. Þarna sat ég stundarkorn,
og hefi líklega hálfgleymt mér. Ég
hrökk upp, og fór að athuga sjúkl-
ingana, sem allir voru sofandi sem fyr.
Svo fór ég fram í eldhús, þá var soðið
upp úr katlinum, hann nærri þur, og
eldurinn nærri útkulnaður. Ég hafði
hraðar hendur við að koma þessu öllu
í lag, svo fór ég út, ekkert var í tún-
inu, svo ekki hefi ég sofið lengi. Ég
fór þá inn og enn voru allir sofandi, en
eftir stund fóru sújklingarnir að smá
vakna, og hagræddi ég þeim eins og ég
gat. Ég skal ekki segja, að það hafi
verið af manngæðum, en hitt er víst, að
öllu þessu fólki þótti vænt um mig og
þykir enn í dag, því sem lifir. Ég ætla
ekki að segja hvað mér létti um morg-
uninn, þegar gömlu konurnar og faðir
minn komu á fætur.
Faðir minn og nokkrir menn aðrir
keyptu heilan hval, og kostaði hann
150 krónur. Ég var því látinn fara í
skurð, og voru þar að verki með mér
nokkrir menn, sem mér finnst ástæða
til að geta. Ég var vökumaður, en vann
á daginn með Guðmundi Arasyni, sem
viktaði hvalinn, annar maður hét Bogi
Björnsson, þriðji Hjörtur Jónsson,
fjórði Guðmundur Magnússon og fimmti
Guðjón Jóhannsson.
Hvalrekinn mikli á Ánastöðum bjóirg-
aði vafalaust Húnvetningum frá hungri
1882, enda fleiri héruðum, því hvalur
var sóttur úr Skagafirði, vestan úr
Dölum og sunnan úr Borgarfirði. fs-
inn lá fram um höfuðdag og engar
matvörur í verzlunum. Veikindi og
manndauði voru um vorið, stórkostleg-
ur fjárfellir hjá sumum, svo við auðn
lá. Hey nýttust ekki vegna ótíðar fyrr
en eftir höfuðdag. „Komdu með hval
handa gestunum, góða mín, þeim er ekki
nýnæmi á sauðakéti", er sagt að Hans
afi minn hafi kallað á eftir ömmu. Þá
voru gestir komnir á Þóreyjarnúpi, sem
ætluðu að fara á hvalfjöruna, en gest-
risni var mikil. Vitanlega var ekkert
két til frekar en hjá öðrum, þó bjó
afi vel eftir því, sem þá gerðist 1883.
góu veturinn eftir fór ég suður
til sjóróðra, og lét faðir minn Björn
vinnumann sinn fara með mér. Bjöm
réði sig í Árnakoti á Álftanesi hjá
Sveini Gestssyni, en ég var hjá Ólafi
á Gamlahliði. Ég var svo á vorvertíð
fram að Jónsmessu hjá Bjarna Jónssyni
í Brekkukoti, síðar á Vatnsnesi við
Keflavík. Hann var mikill formaður, og
ég hafði mikið gott af að læra sjó hjá
honum. Á vor- og vetrarvertíð mun ég
hafa haft um 200 krónur, þetta þótti
þá mikill peningur. Þá var ég 19 ára.
Er ég kom norður var Hrútafjörður
fullur af hafís, þó komið væri fram í
júnílok. Ég hitti fjölda af fólki, sem
ætlaði til Ameríku, bæði á Þórodds-
slöðum og annarsstaðar. Þar á meðal
var Stefán Kristmundsson með konu og
börn. Hann bað mig að koma með sér og
lána sér peninga. Mikið langaði mig til
þess, en þegar til foreldra minna kom,
lögðu þau svo hart að mér, að ég
hætti við þetta. Þetta sumar fór Eyjólf-
ur Guðmundsson á Geitafelli, sonur
Guðmundar Ketilssonar á Illugastöðum,
til Ameríku, og alla leið til Utha, með
öll börn sín, nema Ögn í Krossanesi.
Það var ýmist verið að flytja þau vest-
ur á Borðeyri, eða heim að Þóreyjar-
núpi, því Camoens, vesturfaraskipið,
komst ekki inn á Borðeyri fyrr en eftir
höfuðdag, er ísinn rak burt. Þeir voru
bræðrasynir Eyjólfur og faðir minn.
1 etta sumar var voða grasleysi,
við bræður vorum við heyskap og tvær
stúlkur, en Jakob bróðir hafði hálfa
jörðina. Á endanum urguðum við upp
talsverðum heyjum, því nýting var góð.
Um haustið réri ég hjá Jóhannesi á
Útbleiksstöðum, en afli var sáralítilL
1884.
Veturinn eftir réri ég hjá Jóni Jóns-
syni yngra á Deild á Álftanesi. Það
var ördeyðuvertíð, hæstir hlutir á Álfta
nesi voru um 200 fiskar, sumir sáu
varla fisk. Við vorum á fjögurra manna
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. október 1968