Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1968, Blaðsíða 11

Maður er Laxness
þakklátur fyrir að
nefna ekki bara
nafnið á bænum
Svava Jakobsdóttir rœðir við Ingegerd Fries
eiga auðvelt með að tjá sig, gæti
falið í sér hœttu — að þeim vœri
þá kannski ekki alltaf svo mikil al-
vara með það sem þeir vœru að
segja, og hún bœtti við, næstum í
spaugi, að það hlyti að vera auð-
velt og skemmtilegt að búa á -Cs-
landi, því að þar virtist ekki vera
við nein vandamál að etja. Ég
held, að þœr hafi orðið hrifnastar
af Jóhanni Sigurjónssyni. Það urðu
mér vonbrigði, að þœr virtust ekki
kunna að meta verulega fínar
landslags- eða náttúrumyndir í
Ijóðunum, sem mér sjálfri fannst
auka gildi þeirra, en þeir sem ekki
þekkja til íslands skilja ekki áhrif
eða áhrifamátt þessarar sérstœðu
náttúru.
Kannski hlýtur maður að álykta
sem svo að Ijóðaskáldskapur, sem
byggir svona mikið á íslenzkri
náttúru, eigi ekki erindi til annarra
en fslendinga sjálfra og þeirra út-
lendinga sem þekkja til tslands.
Hið sama má segja um óbundinn
skáldskap — í íslenzkum skáldskap
úir og grúir af örnefnum, sem vekja
með íslendingum margvísleg hug-
artengsl, en í huga útlendingsins
merkir nafnið eitt sér ekki neitt.
Ef menn vilja skrifa fyrir útlend-
inga, verða þeir annað hvort að
gera skáldskapinn almennari eða
reyna að lýsa þeim tengslum sem
nafnið á að vekja. Til að skýra
hvað ég á við, getum við tekið
dœmi úr nýjustu bók Laxness — í
einum síðasta kaflanum eru Umbi
og Úa að þreifa sig áfram til ein-
hvers húss í regni og myrkri. Þetta
er dæmigerður islenzkur vegur —
maður þekkir hann strax en jafn-
framt verður hann svo algildur í
meðferð Laxness að hann verður
annað og meira en staðfræðileg
lýsing eingöngu. Maður er Laxness
þakklátur fyrir að hann lét sér
ekki nægja að nefna bara nafnið á
bænum sem þau voru að leita að.
Sömu sögu er að segja um öll sér-
stæð fyrirbrigði íslenzkrar náttúru
svo sem hraun og jökul — ef ís-
lenzk skáld gœfu okkur lýsingu
eða vísbendingu sem gerði allt
þetta áþreifanlegt og raunverulegt
fvHr okkur, mundum við njóta
þess betur.
Ekki má heldur gleyma því, að
íslenzk Ijóðagerð byggir sterklega á
s?"~íslenzkum menningararfi. Við
getum tekið sem dæmi kvœðið
Jó^vík eftir Þorstein frá Hamri,
sem .er að mínum dómi frábœrt
Ijóð. Það var eitt þeirra Ijóða sem
við tókum á íslenka bókmennta-
kvöldinu, en enda þótt ég reyndi
að útskýra baksvið lcvœðisins og
bókmenntahefðina sem kvæðið
byggir á, virtist gildi þess samt
ekki komast fyllilega til skila. Forn
íslenzk bókmenntahefð er okkur
ekki í blóð borin og það er kannski
óhjákvœmilegt að mikill hluti ís-
lenzkrar Ijóðagerðar fari þess vegna
framhjá útlendingum. Annars
komu mér á óvart viðbrögð fólks
eftir útkomu Ijóðabókar Hannesar
Péturssonar Tid och Rum — þau
Ijóð sem féllu fólki bezt í geð voru
einmitt kvœðin sem byggðust á
þjóðsögunum; honum hefur tekizt
að ná andrúmslofti sagnanna og
koma þeim til skila í Ijóðum sín-
um En þetta gœti kannski verið
vísbending um það, hvað vantar í
íslenzka Ijóðagerð almennt og það
er einmitt þessi myrki grunntónn
sem þjóðsögurnar búa yfir. Án hins
myrka grunntóns, án gruns um ó-
hugnað eða þjárúngu, verður yfir-
bragðið allt of Ijúft og fallegt. En
vœri ekki ástœða til að gefa meiri
gaum að þjóðsögunum? Islenzkar
þjóðsögur eru að mínum dómi með
þeim beztu í heimi að frásagnarlist
og sú hefð er lifandi enn í dag —
enn er til fólk á fslandi sem segir
þannig frá. Menn œttu að reyna að
halda slíka frásagnarlist í heiðri á
íslandi og lœra af henni — þar hef-
ur líka varðveitzt knappur stíllinn,
sem hefur farið forgörðum í svo
miklum hluta íslenzks skáldskapar.
En mannleg vandamál? Gœtu
þau ekki verið sameiginleg íslend-
ingum og Svíum?
Mér finnst það sterkt einkenni á
íslenzkri Ijóðlist, að skáldin tala
afskaplega mikiö um sjálfa sig, og
það sem þeir tjá um sig persónu-
lega er ékki alltaf það brýnt eða
þýðingarmikið að það veki áhuga
hjá öðrum. Ætli maður að skrifa
um sjálfan sig, hlýtur maður að
taka til meðferðar vandamál sem
maður heldur að komi einnig öðr-
um við, eða þá gera það á þann
hátt, að lesandinn finni, að skáld-
inu lá þetta svo á hjarta, að hann
var bókstaflega kúinn til að yrkja
um það. Að öðrum kosti vill þetta
verða lítið annað en smávægilegur
sœludraumur skáldsins um ástina
— það getur verið gaman að lesa
það en það skilur ekkert eftir. Slík-
ur skáldskapur er auðvitaö stór
hluti skáldskapar hjá öðrum þjóð-
um, en það er auðvitað gagnslaust
að ætla að koma því á framfæri er-
lendis. Skáldskapur sem þýddur er
á aðrar tungur, hlýtur að eiga að
vera talsvert yfir meðallag. Skáld-
sagnahöfundar aftur á móti fjalla
yfirleitt um vandamál sem eru orð-
. in úrelt í Svíþjóð — vandamálið
sveit — borg er t.d,- ekki lengur
brýnt hjá okkur.
Tvœr nýlegar bœkur hafa vakiö
gífurlega athygli í Svíþjóð,
Ingenjör Andreés Luftfárd eftir
Sundman og svo bók eftir Per Olof
Enquist sem er nýkomin út og fjall-
ar um flóttafólk frá Eystrasalts-
löndunum. Hann notar sömu aðferð
og Sundman, notar allar tiltœkar
heimildir, en kallar bókina samt
skáldsögu vegna þess að hann brýt-
ur sjálfur frásögnina með eigin
hugleiðingum. Þessi bókmenntaað-
ferð vísar afturhvarf frá skáldskap
til veruleikans. Þetta hef ég viljað
nefna hér vegna þess að ég held,
að áhugi á slíkum bókmenntum
hljóti að vera mikill hér á tislandi
og hér er nægilegt efni tiltækt sem
hœgt vœri að bera á borð fyrir les-
endur á þennan hátt. 1 Islands-
klukkunni er visst tímabil í íslands
sögunni tekið fyrir, en að öðru leyti
er furðuhljótt um söguna, er mið-
öldum sleppir.
— Og hvað er orðið af hinum
mikla og einstœða áhuga íslendinga
á einstaklingum, manninum? Þarf
allt nú skyndilega að snúast um fá-
einar, ómerkilegar persónur af því
að öllum er þjappað saman í þessu
mikla þéttbýli, Reykjavík? Menn-
irnir voru meiri og fjölbreyttari áð-
ur fyrr, einir sér í sveitum. Það er
að vísu komið í tízku heima í Sví-
þjóð að lýsa manninum einungis
sem fulltrúa einhvers hóps eða
hluta af honum. En ég hef enga trú
á framtíð þessarar stefnu og auk
þess fœr hin frábœra islenzka
skáldsagnargáfa yfirleitt ekki not-
ið sín í þess háttar lýsingum. Á ís-
landi hafa menn enn efni á að vera
einstaklingar. Hví þá ekki að lýsa
þeim sem slíkum. Það getur þó
varla verið rétt, að menn sem hafa
verið miklir i sveit með persónu-
legum og frumlegum dráttum og
hœfileikum, verði ekki neitt þótt
þeir flytji í borg? — Laxness hef-
ur að vísu hlotið ámœli fyrir að
skapa allar sínar persónur í sinni
mynd. En getur það talizt nei-
kvætt? Þurfa ekki allar persónur í
skáldskap sem eiga að lifa á annað
borð, að vera á einhvern hátt þætt-
ir af höfundinum sjálfum. Strind-
berg hefur sagt: Enginn getur
þekkt til hlítar nema eitt líf: sitt
eigið. Þó gat hann, t.d. í leikritum
sínum, komið fram sjálfur í ótal
fjölbreyttum myndum.
Að lokum vil ég taka fram, að
mjög erfitt er fyrir okkur sem bú-
um í Svíþjóð að fá nœgilega yfir-
sýn yfir íslenzkar samtímábók-
menntir. Það hvílir mikil ábyrgð á
okkur, sem viljum koma íslenzkum
bókmenntum á framfœri, og mikil
hjálp vœri að, ef við hefðum betri
aðstöðu til að fylgjast með t.d. með
fullkomnum bókaskrám um útgáf-
ur o.þ.h. En mikil ábyrgð hvílir
líka á Sslendingum sjálfum í vali
þeirra á bókum til útgáfu erlendis.

24. nóv. 1M8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H