Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1970, Blaðsíða 1

E itt a.í þvi sem íslenzka
þjóðin 'hefur vaniat að hlakka
til um undanfarna áratu'gi er
ný bók fir'á Haildóri Laxness,
skáldinui á Gijúfrasteinii í Mos-
fed'issveit. Af mikilli fj öfllkynmgi
og orðisniMd hefur hann kennt
okikiuir befiur en nokkur annar
maðiur, að fornu eða nýju, að
skilja einkenni okkar sjá.lfra
og koma auga á margbreytni
íglenzks þjóðl'ifs. í verkum
hans mætast ísienzk verðmœti
og alþjóðDieguir sikiilniingiur; ís-
lenzka þjóðin verður aldrei
söm eftir að hafia kyninat sjállfiri
sér af fýsinguim skálidsins.
HaiKLdór Laxniess hefiur með
verkum sínum skapað sér mik-
ið áhirifaval'd; afliiir enu fúsir að
hiliusta á orð hans þegar hann
kveður sér hiljóðs, og margir
taka hann> sér til spámanns.
Því er fylista ástæða til þess
að vakin sé athygli og varúð
á þeim skTÍfum 'hans sem orðið
geta tE að rugla lesenduir
í riminiu, siæva skilning þeir.ra
á sögu þeirrar þjóðar, sem
skáldið hefur túlkað af svo
mikl'um skállniingi.
í vor sem leið kom út nýj-
asta verik skiálldsins á Gljúfra-
steini: Vínlandspúnktar. Þar
kennir margra grasa, en hér
verður einkuim leitt huiga að
hnjóðsyrðum höflu.ndar um
fræðimenn og konuing einn sem
sat við völd á Au'stur-Öngli í
Englandi umi hrið og lézt fyrir
tæpum eliefu öldiuim, að því er
talið er. Játmundur Englakon-
ungur varð fyrir þeim ósköp-
um, að dainskiir víkingar murk-
uðu úr honum liifið hinn 20.
nóvemher árið 870, eft'ir því
sem næst verður kom.izt. Af
slikuim píslum af hendi 'heið-
ingja töl'du ýmsir Játmund
konuinig tii helgra manna, og
röskri öld efltir andlát hans var
farið að sfcrifa uim hann í þeirn
dúr. Fyrsti höfunduriinn, sem
tókist það á hendur að lotfa Ját-
mund í riti og lýsa píning hans
var franskur v munkuir og
menntamaður, sem Abbó hét.
Riti hans var siðar snú'ið á
enskiu, þegar fyrir aldamóitiín
1000, og miun sú þýðing ef til
vilfl hafa borizt 'til íslands á
eiieftu öld, eins og átti sér stað
um ýmisar aðrar enskar bæk-
ur á þe'im tíma. Skömmu fyrir
aldamótin 1100 var tekið sam-
an rit uim jarteiknageirðir Ját-
mundar, og ein he'lgisagian það-
an var síðar notuð af Snorra
Stuiriiuisyni í H'eimiskrin.glu. og
einndg af höfundli Knyitl'inga
sögu. En víðar í islenzíkum' rit-
um verður þess vart, að hér
hafa mann haft áhuiga á Jált-
mundi Engflakonumgi og kynnzt
bákiuim um hann.
Yfirleiitt mumu miðaldafræð-
ingar ieggja þann skiaining í
helgisögur, hvorit sem þær eru
um Þoriák Skállholtsibiskup,
Ólaf digra Noregskonung, Ját-
muind þennan eða hvern ainn.au
dýrling, .að óþarft sé að taka
þær sjálfar bókstaflega, þótt
heigisöguir gefi okkiur ýmsar
huigmyndir um huigsunar'hátit
og ritmenmsku fyrr á öldum.
En Haildór Larness virðist
hafa annars konar sikilining á
þessu menkillega fyrdrbæri í
meniningarsögu álfunmar. í Víin-
landspúmktum kvartar hann
undam því að til séu margar
bækiuir um Játmiund fulllar af
„miðaldalyigi”. Síðan heldiur
sikáldið áfram í þessum dúr;
„Er þar skamtrrast frá að segja
að af alAri lygi um Eadmund
(þ.e. Játmund) þyiki mér þó sú
hiál'egust sem létitlyndir sagina-
menra íslenzkir komu á gáng,
og stendur í einirai landnámiu-
geirð, og seinni tírna fræðimenn
íalenzkir hafa hvomað í siig eins
og f.lest sem er nógiu lygilegt
og hún er sú að þessi
þýzki Eadirrauindur Einglakon-
umgur piiSilarvottuir og dýrling-
ur hafli verið afi konuinniar á
Skieiggjiaistlöðium í MosiféllissiveiJt
hér fyrir ofan hálsinn.” Það
sýnir að vísu miikla ásit á form-
uim sveitunguim að l'eitast við að
hrekja þann óhróður um hús-
freyjuna á Skeggjastöðum að
hún hafi verið laundóttir ein-
hvers smákonuiragis suðluir á
Englandi, einkuim þar ®em
Haillldór Laxmeiss tefluir miainn-
inn hafa verið af þýziku'm uipp-
muroa. Foirnir bænduir í þ'essari
góðu sveit eiga ekkí að hafa
geragið í bland við ásteilgetnar
dýrlinigaidætur, heldor mun
skáidið vifja rekja ættir fornra
Mosfeiilinga tlt Ragnars loð-
brókar og anmarra kappa sem
frægir urðu af sögum. En æitt-
erni koraunmar á Skeggja'stöð-
um er að sjálfsögðu aukatriði,
þegar rætt er um forroa söigu,
og enguim miuin til hugar koma
að hægt sé að feðra hana svo
að ölilium líki. Eiras og bent
verður á síðiar m.uira Ari fróði
hafa trúað þeirri „miðaida-
lyigi“, sem akáfldið kiaiiar srvo,
að Játmiu'nduir helgd <hafi eign-
azt aflkíomendur á ísiamdi, en
eins og allir vita var Ari svo
giinrakeyptur fyrir gróuisöguim,
að 'hann rakti ætiti-r sina.r til
Yngva Tyrkjakonungs, Njarð-
ar og Freys.
II.
f ísl'endingaibók teluir Ari
fróði, að íslarad hafi fyrst
byggzt úr Noregi í þamra táð,
„er ívar Ragnarssoniur loð-
brókar lét drepa Játmiund hinn
heiliga En,glakorauing. En þ,að
var 70 vetra efltir burð Krists
að því er ritað er í sögu haras”.
Ekki ve-rðuir fuillyrt, hver þessi
Játmundar saga befluir verið, en
huigsaralegt er, að hér sé um
að ræða emsku þýðinguna á
piniiragarsöguninii efltir Abbó,
sem áður getur. Samkvæmt
tímat'ali Ar,a ætflum við því að
minnast ellefu aida aifmælis í-s-
landsbyggðar árið 1970, og
verðuir þá væntanlega eitthvað
gierot tál miininiimigar oig hátáiða-
brigða. Ari nefnir þrjá heim-
ildarmenn fyrir þes&ari tima-
setninigu, þaiu Þuríði Snor-ra
dótt'ur goðia frá SæfliinigsdaflB-
tuinigu í Döiurn, Þorteel Geflliis-
son á Helgafelli og Teit ísleifs-
son í Haukadal. Nú hagar svo
til, að í fomum ættartölum ©r
þetta fólk og aúk þess Ari
sjálfur talin veiria komin af Ját-
mundi nokkrum, sem í sumum
ritum er sagður konunguir
Engla og stundum hinn helgi.
Verður þetta rakið nánar síðar.
Nú má það heita næsta und-
arleg tilviljun ef ekkert sam-
band er á milli ættfærslunnar
og þess, að Ari beitir dánar-
ári Játmundar til tímasetning-
ar. Taldi Ari sig vera kominn
af Játmundi helga? Um þetta
farast Jóni Jóhannessyni orð á
þessa lund í íslendingasögu
sinni (bls. 25—6); „Sóristök á-
stæiða heflur iegið til Iþasis, áð
þetta lítt meirka æit (þ.e. pín-
ingars'agan eftir Abbó) vakti
svo mikla athygli heimildair-
manna Ara, að þau miðuðu
tímatal við dráp Játmundar og
síðan hann sjálfur á ýmsum
stöðum í íslendingabók, því að
telja má óhugsanlegt, að þar
sé um anfsögn að ræða. Ástæð-
an virðist vana sú, að þau hafa
öll rakið ætt sína til Játmund-
ar hins helga — eða einhvers
Játmundar, sem þau hugðu
vera Játmund hinn helga
Englakonung —, og má sjá
merki þess í yngri ritum.” Hér
virðist mér hófsamlega og
skynsamlega að orði komizt.
Það sem ekki skiptir mestu
nnáli ©r ættin sjállf, heLdur æfit-
færslan, hverju menn trúðu.
Það er algerlega nleikvæður
sikilniniguir að teállia flianigfeðiga-
ta/1 Aria fróða frá Yngva
Tyrkjakonungi til hans sjálfs
„miðaldalygi”, þótt hitt sé enn
meiri fjarstæða að trúa slíku
bókstaflega. En ættriakniing
Ara gefur okkur ákveðnar hug-
myndir um afstöðu hans til
fortíðarinnair, og svipuðu máli
Frlh. á bis. 12.
\
Hermann
Pálsson
Þættir um
Játmund
helga
og skáldið
á Gljúfra-
steini