Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1970, Blaðsíða 13

Gufuknúin lyfta í verzlunarhú næði í New York 1870,
Tækni og framfarir
Fólkslyftur
í 100 ár
Fyrsta lyftan í Hvíta húsinu árið 1881.
¥
v öruilyftur hafa. verið til í
að minhsa kosti tvö þúauind ár,
en þæf höfðu a'.'.ar ban.n stóra
galíia að falila' til botns, ef
lyfthstrenguririin slitnaði. Ar
ið 1853 markar stærstu tíania-
mótin í þróunia.risö|lu lyfbunn-
a.r. Bandaríkja.maðurinn Elisiha
Graves Otis finnur. upp sjálf-
virkan öryggiisútibúniað, seim
kem.ur í veg fyrir að lyftu-
vagnin.n f,a.lli til botns, eflyftu-
strenguirinn slitmar. Þes.sá upp-
götvu-n skapaði gruindvöliinn
fyrir hinn mikla lyftuiðnað nú-
tím.ans.
Hinn 23. m.arz 1857 var
fyrsta farþegalyfta.n tekin í
motkun. Hún var sm'.íðuð og
sett upp af Eliíiha Otis í verzl-
umaiihúsi E. V. Haiuiglhwout &
Co. í New York. Hún var dreg-
in með beltum tengdium kaðai-
vin.du og gait farið m.eð 40 feta
hraða á mínútu.
Næsta s-tig þróuna.rinn.ar
verður árið 1868 þegar Otis-
bræður, synir Elisha Otis,
koma fram mað guifulknúna far-
þe-galyftu. Þessi lyfta er með
vandaðan farþegavagn og all-
u-r öryggÍ3Útbún.aðiur hefur
verið aukinn að mikliu.m mun.
Skyn.dilega verður byggin.ga-
verkfræðingu'm og ihúsasmiðum
ljóst, að lyftan er tæ'ki, sem
skapar mögl'eika á hærri bygg
ingum og gerir j-afnfr-am.t efri
hæðir húsa verðmeiri og eftir-
sóknarverðari. Nú hefst bygg-
inig húsa, sem eru fiimim eða
jiafnvel sex hæðir. Gistihúsa-
eigendu-r eru ákafastir að ha.g-
nýta sér þessa nýju tækn.i.
. Þeim verður Ijóst, að efstu
hæðirnar m.uni v-erða eftirsótt-
ar af ga-s.tum, þega-r þeir geta
farið uipp í l-yftU', 1-osnað vi-ð
hávaðan-n af u.mferð.inni og n,ot-
ið hrein.a loftsiins.
* kreppu-nni, árin 1873—
1878, verður afturkippur í
byggin.gaiffinaði.num. Þe-gar aft-
ur rofair ti'l eru ko-minar fram
tvær n.ýjungar: Vökvaknúin
lyfta (hydraulic elevator), sem
er hraðgengari og ódýrari í
uppsetningu og rekstri en sú
guifiuikiniúnia eg nýjuim öryggisút-
búmaði, ®em nú e.r stjórmað af
lyfbu.þjón inu.m og gsrir honum
klleift að s-töðva hinn hrað-
ge-nga lyftuvagn róle-g.a í neyð-
a-rtilifellum.
Þetta hleypir nýj-um krafiti í
byggin.g.aiðniaðinn og nú rísa af
grunni hærri og nýtízkulegri
byggingar. Fyrsiba vaitnsafls-
knúna lyftan er sett upp í
apríl 1878, í húsinu númsr 155
á Broadway í New York.
í aeptemiber 1879 var í fyrsta
skipti sett upp hr-a'ðgeng lyftu-
samstæða til notkiuinar í verzl-
unarhúsuim. Það vor-u fjórar
vatnsafliskn.ú.n.a.r lyftur, sem
settar voru upp í Boreel BuiM-
ing í New York, og voru fram-
lieiddar af Otiis Brothens & Co.
Það fyrirtæki er sitofn.að árið
1867 og hefur ávallt verið í
fara-rbroddi mieð tæk-niilegar
nýju-n-gar á þessu sviði. Þesis-
ar lyfbur eru enn í notkuin,
nákværmlega eins og þær voru
setta.r u-pp í fyrstu-.
Næsta stig þróumarinnar
virtist ekki mikillvægt í fyrstu,
en er liki-ega það þýðingair-
mesta, Fyrstu bein.t-te-n.gdiu r-af
m ag nslyf tur n ar voru se-titar
upp í des-enmber 1889, í Demar-
est Building í New York. Þess-
air véiar báru eikfkiexit tækimiiegt
heiti, vor-u aðeins nefind-ar „R.
Smil'h’s r afmagns-vinduvél ar“,
en þessar lyftur veittu dygga
þjónustu fram til árs-ins 1920,
en þá var byggingin rifin.
Með filfcomu s'táligrindanina
við byggingu hú-sa var hæð
þei-rra engin takmörfc sstit leng
ur. Öld Skýjialkljúifaimnia heildur
in-nreið sína upp úr 1890 cg
lyftuframileiðe-ndur fá stærri
og stærri verkefn.i. Vökva-
knúnu lyfturn.ar gáítu farið
m.eð meiri hraða en lyfituþjó'nn
inn ga-t háft stjórn á, o.g var
hraðinn því einskorðaður vi'ð
6—700 fet á mínútu eða átt-a
mí-ur á klukkuíSitund, sem var
ei-nimitt leyfður háimia-rksihraðli í
stórborgu-m Am.eríku þeirra
tíma.
Árið 1898 eru níu s.tærstu
lyft-ufélög Amerílkiu sameinuð
og hl-aut samisteypa-n n-af.nið
Otis Elevator Com.pan.y. Þetta
féla.g varð þá, og er sen-nrlega
emn, stærsti lyfituframlleiðandi
heimsins.
Þrjár mikilvægar nýjun.gar
komu fr-a-m skömmiu eftir s-tofn
un Otis Elevaibor Com.pany.
Stilliir, s-em tryggir að lyfta.n
stöðvast nákvæml'ega í sömu
hæð og gólfbrúmin. Þelta var
enn eitt spor í frairrlfia-ra.átt og
ge-rði nötkun Iyfitu.n.hár þæ.gi-
legri og auðveldari,
Þróunin heldur áfraim. Ári-ð
1924 er farið að nota það sem
nefn.t er merkjastjórnkerfi
(Signal Control). Þehta los-a.ði
lyftuþjónin-n við öll störfi nema
-að stýðja á takQcamia og loka
lyftudyrunium. Nú var hra-ði
lyftunnar ekk-i lengur h-áíur
hæf.n,i lyftu.þjónsins til að raða
niður beiðnum og taka á móti
ljósm.erkjum. Þetta opn.aði
möguleikann á enn meiri hraða
auk-nin.gu. Hægt var að tvö-
falda hraða-nn miðað við þau
afköst, sem lyftuþjónnin.n hafði
áðu-r náð o-g iyftu.rnar stöðv-
uðust á nákvæm.an og sjálfvirk
an hátt. Nú varð hc.gfræð-iiega
réttlæta-n-le'gt að byggj.a enn
hærri hú$ en áður og skýja-
kljúf-arnir hailda áfr-a-m að
þjóta upp, hærri og mikilifen.g-
legri en nokk-r-u sin-ni fyrr.
Fyrsta lyftan af þessari gerð
Lyftuvörðurinn. Lítils metið embætt.i, sem nú heyrir sög-
unni til að mestu.
Fyrsti hver.fistigintn (Bscala-
tor) er tekinn í nobk-un árið
1900, á heám,ssýnin.gunmi í
P-airís.
T
i veim aruim seinma er
fyrsta lóðalyfita-n (dlireot pliun.g-
er elevator) til farþegafluto-
i-niga í háhýsuim sett upp, en
þær eru þanmig gerð.ar, að
sakkva þ-a-rf lóði jafndjúpit ni-ð-
ur og lyftu-nni er ætlað að fara
upp.
Þriðja og mikilvæga-sta nýj-
u-ngi-n- var sjáilfskiipt rafmiagins-
vindulyfita. Þesisa.r lyfibur gátu
farið í hvaða hæð sem þurfiti,
og hraS.an.um voru. en.gin tak-
mörk sebt, ef stærð þeirr-a var
hæfi-leg.
Árið 1915 er íarið að nota
svokallað „Micro-drive“ í lyft-
um, en það er sjálfvirkur hæða-
va-r sett upp í Statnda-rd Oil
Buildinig í New York. Sem
dæmi u-m þýðin.gu lyftunnar í
skýja-kljúfuim nútímans m.á
geta þess, að hæs-ta byggin-g
heim-s, Em.pire Sta-te Building í
New York, hefur 58 lyftur.
Kreppan mikl-a upp úr 1930
og sei-nni heim,sstyrjöldi-n
stöð-va að heiba má alla fram-
1-eiðsliu á lyftum nema til
hern,aðarþarfa. í seinni heims-
sttyrjöl-dinni verðu.r m.ikil
tæknibylting á sviði ra-fmagns-
og rafeindafræði, ss-m heflur
mikil áh-rif í lyf'buiðnaði-num,
N æstu tækniinýj-uinigma í
lyftusm-iði má óhikað re-kja ti-1
þróun-a-r rafeindatækninnar á
sitríðsárun-um. Nú má segja að
Frh. á bls. 12.
ld. jainiúiair 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13