Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1970, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1970, Blaðsíða 9
JWn aV fara 5 sta3, J>(5tt hanin færi naiuðluigiuir, en aMrei kam hann laftwr, heldur hrapaði til bfiinia í þessarli ferð. E!kfci ©r þeisis gatið 'hvont lík hains faminöt eða ekki, en þégair þótiti hann eifcfki Bggja kyrr og sótti miest að vinniuikoniuininii oig smalaniuim, sem fynr er frá siaigt að kjuimnieika át'bu saiman." Brátt var'ð drauigur þiassi hiinn masti meimvæit'tiuir. Hélit hamn sig llöniguim í hllíð&ram út ag upp af Snæifjialiasitað og igerðd ferða imönniutm gilettinigar, með grjót- kasti og öðruim árásium. Sagt var að haran gemgi einmig lljósium logum heima á Staðnum, bryti þar giuigga og dræipi féraaið föð- ur síras. Enn fremnr sat hamn oft uim diaiga í baðsitiofu, þegar korauir voru að uffllairvimmu. Þótti hainn þar ekki au'fúsiulgasfcuir og er mæiit, að þá yrði a'ð skammta horaum mia't sem öðinu hdiimilis- fól'ki. Einhverju sirani heyrði vininiuimaðuir prests, að fiistouir var rifinn úr roði niðuir í hjöll- uim við sjóinm. Er hainra hiuigði betur a'ð, sá hanra fljótleiga hver þar var að verifci og mæl'ti: „Viil'bu ekki hraíf iagsmaðiur?" En .draiuigurinn svariaiðii: „Dauð ir þurfa ðkki hmíf, þeir standa á og ríl£a.“ Þá er og firá því sagt, að stiuraduim sil'eliktli haran iiraraan a.3ka heima á Sn.æifjölD)um', þvi að ©raguim gerði haran mein ef þeir gáifu homum aif miat s'ínium', en girýtti að hinum, sém sárari voru. Það var og hald manna, að séra Jón gæti sent draugirani hvert á land gem haran viHdi. Því vair það eiitt sinin,, er tóbakglauisit var í kaiup atöðuim vestra, era spiurraiir gengu aif því í Eyjafiirði, a'ð kil'erkiuir átti að hafa gert draiuigimn ú't mieð mesti og nýja skó, að sækja tóbak til Akureyrar. Þegar svo draiuigurin'n kom að norðan, á maðuir eimin að hatfa nekizt á haimra, þar sem hairan sat og át iraat isiran, em tóbak mikið iiá sem bráviði umhverfis á áningarstaðnum. Þegar maður iran sá þessar feikibirgðir imm- aði hanin mijog í ihraossigæt.ið og rraælti blj'úguim rórni: „Góði mað ur, hveir sem þú eht, gefðlu mér að smalkka tóbaksilús.“ En er drauiguirinm skynjaði svo hóg- væra bón, naik haimn að vísu upp glyrnumar helduir ófrýnilegar, sveiflaðii S'amain öllliu tóbakirau og hvartf eins og hvirfilbylur, en tvær álnir atf ruildp skiildi hanra þó efitir til að bæflia h'iraum í miuinirai. Þessu raæst segir frá því, að prestuir haifi sent dirauiginin aust ur á Skorrasitaði í Nor'ðtfiirði, til skólabróður síns séra Einars Sigurðssoniar, mieð skriflegum fillmœiliuim uim það, að hairan fyrir kæmi ófögmuði þessium. Þegar austur kom viflidi svo til, að presbur var nýhá'ttaðhir. Leizt honiuim gesturinin ósiæílllieguir mjög og vildi sem minnst við haran skipta, en spyr þó hvort haran sié a'ð firaraa siig. Dr.augur- iran játti því og fcastaiði til hains bréfi föðuir sínis, um ieið og haran hug'ðist þj.arma .að klerki liggj.aradi í sænginni. En presbur var sraar í snúni'niguim, þreif rúm fjöl'inia og slió á haradieggi draugsims svo ósIeMlega, að í Sumdiur geragu. Við það sliævðist hanin svo, .að prestur komst á fætur og stefndi draugsa þeigar í stað vestur aftuir. Bauð hanin drauignium að stilla svo ferð sirami, að ha.nra kæmii á Snæ- fj.a'lllaistfað í messulllok og gæta þeS'S að miæta pr'estinium föður sínium í sálluhliði, og .aflhenda horauim þar skrifaðan seðil, sem Skorraisit'aðarkl'Srfcur féklk hora- um. Varð draiuguriran miú að faria n'auðuigur eða viljuiguir sem fyrir hairan var liagt, mætti föðiur sín- um í sáfllulh'liðiniu og 'aflhenti 'hon um þar seðilinn iað laustara, Það var ihin raimmiasta draiuigaiS'tefna og stefindi nú Jón prestuir syrad siíniuim 'uim atftiurgöniguinia, frá öll uim l'itfairadi möniniuim, og 'Sfcepin- uim, norður og miður í níumda heiim. Fyfllgdi þeirr.i stiefmui svo mikilll miáttur, að drauigurinin varð þagar niður að faraa og segir 'Sagara, að ekki yrði msin að horauim síðara. Draiuigasaiga þessi, sem hér heflur verið rakin að niokkru, hefiuir vissiuiltega brenigiaizt ákatf- flega mikið í áitt til ýkjuisaigraa í meir en tvær aldir, unz skráðar voru þær gerðir. henraar, er raú þekkjast. Er Skaði miikill, að eigi Skufl'i vera til saimtím.afrá- sagra af þessum atbuirðum, er á siinm há'bt m.uimu hafa veri'ð merkilegir. Þótt Björn á Skairðsá getii þeirna sem stað- reyndar er vart 'hægt að segja, að ,þar sé um frásöign eða sogu að ræða. í því formi sem sagan er raú eru ýrrais atifið'i hennar saranisögufleg, þó að breinigiuð séu, em öniniur hreim fjarstæða. Saigt er, að Jón prestsisioraur hatfi hirapað í fja.lflsMíð, vegma hállku og harðtferam'is, við það a'ð bj.arga fé, sem efl'aiust hefur ekki komizt þaðan án, miamm- hjálpar. Vegma þessarair sagm- iar, sem mun sannleikanum sam- kvæm, er róbt alð lýsa stuttiega umlhverfi Sraæfj allastað'ar. Sraæfjölll eru yzt bæja á Snæ- fjallaströnd og liggja vestan undir Sn.æfjafllaheiði, sem farim er norðiur tiil Gruinmavílkuir og Jökulfjarða. Undirlendi er þar flítið, en þó ndkkuirt alllt- frá Sanideyraarósi og út fyrir Snæ- fj.ailabæ. Eftir þaö miá beitia, iað með sjó fraam sé .aðeiras flatur fj.alflsifló'tiurinin og lágfleindá svo til ekfcert út uiradir Súrraad.al, utan mijó ræma þar sem heitir á Snæfjallaeyrun, en þar stóðu 3—4 verbúðir fynr á öldum. Fyrir ultain Súrniaidal byrjar hinn eiginflagi Vébjarnarniúpur, er í dagllegu tafli kalliast aðeins Núpur. Er hann mieir en 400 m hátlt h.amiraifjaill sivo að segja þverhmípt í sjó, en, þó með e.in- stiökuim -gróðurtorfiurn í skriðúm og þræðiragum, sem fé sækir í á sumirum og Tendir þá stuindum í svelti og sjáll'flheldu er haiustar að. Nú er ekkerti Mklegra., en að Jón hatfi átt að nó íé úr Núpm- um, þegar hann hnapaði vegna háiku. Það sýniiir atftur á iraóti, að þetta hefur gerzt að haiust- l'agi -eða sn.emim.a vetrar, sem í sögunrai sagir. Þá getur miainni og dottið í huig, að Jón hacEi verið .m.aniraa færastluir í kflet't- um þar um sllóðir, og þvi hatfi homuim verið ti’eyst betiuir en öðrum til þess að bjarga fénu, þó að svona færi, máski vegna firýjiuiraanorða föður haras. kfléra Jón Þorlieifsson var prestur á Snœfjöllum allmiklu lemguir en þjóðsagan greinir, eða alflt til ársiras 1640. Að- stoðairpresit.uir hanis frá 1629 var séra Tómas Þórðarson, sem fékk kalflið er hinin flét atf preistfikap. Séra Tómiais át'ti sem kuninugt >er Mairgréti Þórðar- dótbúr að síðari koraiu, er í í sögniuim heflur verið köfll- uð Gal'dra-Maraiga ve.gnia gafldr'a orð's, sem hún að lokum gat breinisaið sig af. Etfallaiuist hefluir það verið mesti að þaifcka 'miál- f.flu/bn'inigi séra Tóm'aiS'ar, sem hlýtur iáð hafa kyninzt því í prestakalTi sínu hvernig áflíka orðrómiuir varð tii'l, bæði samra- ur og floginn, þair eð skamm.t var uimifliðið frá hérvista'rdöig- urn SinæfjiaiTladraaiuigsi. Séra Jón vair ekki aðeiras tvíkvæntur eins og í sögunni segir heldur þríkvæntur. Fyrsta kona hans hét Guðrún og var Eyjólfsdóttir, en ekki áttu þau börn saman svo að kunnugt sé. Miðkonan hét Sess- elja og er föðurnafn heranar ókunnugt. Með henni átti hann fjögur börn, þrjá syni og eina dóttur. Synir þeinra hétu Árni, Bjarni og Jón, sem hrapaði til bana og olli eftir það hinum sögulegu meimleikum, er fyrr var frá sagt. Þriðja kona Jóns prests Þorileifissoraa'r, va,r Guð- rún Brynjólfisd'óttir og eágniUð- ust þaiu ekki afkvæmá. Var hún ekkjia, er hún giftist séra Jónii, þá líklega inoikkuð fiuill- orðin. Má því vel. vera rétt heirmti, sem frá er greinit í éiijrai gerð reimileikaisöguinnar, að hún hafi varið stijúpbörnium sínum aflflráðrík og þau átiti við heldur jllt að búa í uppvexti. Fyrr haifði hún átit ísfleitf preist Styrkánssian, á Stað í Hrútia- fiirgfli og með honum fimm dæt- ur. Er talið áð tvær þeirra haifi gifzt somum séra^ Jóns, er eftir flflfðu þeim Árna og Bjarna. Þá er og auigljósiflega úr liagi fært það atiriði, að Snœtfjal'l'a- prestiuo’ hafi leitað á náðir séria Einars skál'ds Siguirð’ssion'ar uim það, að sjá fyrir aftiurgöragu sonar síras, því áð séra Eimair var aldrei prestiur á Sfcorira- stáð, hefldux í Heydölum í Breið dal seim aflkiuranuigt er, oig fatra raunar aðrar garðir söguranair rétt mieð það. Þess hefiur verið getið tiiil, að um anraam séra Einar sé að ræða, þ.e. Eiraar prest Nikulásson á Skiraraiastöð- um í Axairfirð’i, sem í ritum er raefndur galdrameista'ri og ýmsar sagnir garaga af. Það fær þó ekki staðizt, því að Eiraar Nikuflásson vígist ekki til prests fyrr en árið 1653, og hefiur áð liíkinidium verúð ó- fædduir þegar Snæfjallaundr- in gengu yfir 1611 og 1612. Sagninraar uim forneskju séra Jóns Þorleifissonar á Sraœ- fjöllum, sinattiferði'r .aftiurgeng- ins sonar hans, og fleira í beim dúr, er auðvitað tómur upp- spurai og þjóðsiagnaSkálidskiap- ur síðairi tíma, en samti sem áð- ur mun þarna eitthvað hafa gerzt, sem enn verð'UT e'kki skýrt saimkvæmit þetiim nátitúru- lögmiáluim., er nú þekkj.ast. Má í því saimibandii mira.nia á undr- in í Hvammi í Þistillfirðii árið 1913, reimleikann á Stokkseyri í lok sí'ðustu aldar, og sdðast en ekki sízt HjaAtastaðafjamd- ainn um miðja 18. öld, sem ihafði það umtfram áðrar slíka.r .furðuveruir, að hanm var mál- (Skrafsimilkiill og afar kjaftfior. Alllair eru saignir þesisar vel ■votittfestar og ge'rðusit í .aiuigsýn og áheyrn fjöida marans. Eng- in sikyniS'amlag ástæða viirðist •því tiiil að efa það, að frásagn- ir anmáfla og þjóðlsagna atf reim fleikuiniuim á Snæfjölfluim, fyrir háflfri fjórðu öfld, ihatfi átt rót síraa .að trekja til sviplíkra fyr- irbæra. Einis og fyrr er að vikið muinu það sdðiairi tíima huigsmLð- ar, þar sem frá því er sagt, að séna Jón hafi ihatft .atftuirgöragu sonar síns til sfco't'tutferða og sdðan ráðið niðurilögum henn- a*r, með hjálp séra Binars í Heydölum. Hið sairan'a eir, að Snæfjiailflapriestiur etóð alveg ráðlþrota yfir því að leysa vandann af 'eigin ramleik. En þá gekk 'hann ekki á vi)t stiétt- arbræðra sinna, heldur til galdraimanna, sem var mijög í samiræmi við þann tíðaranda, er þá var að skapast í landinu og vairð eigi löngu síðar að eins konar vitfinringu. Fyrst fékk hann til Þorleif Þórðarson, frá Garðsstöðum í Ögursveit, hin- um megin Djúpsinis. Þorleitfur þessd befur verið kallaður Galdra-Leifi, og ganga af hon- um margar fáránflegar ýkj'u- sagnir. Hann var af góðum ætt um kominn og upprunininn í Norðurlandi, en mun. hafa tfluitzt vestiur að Djúpi á vegum Magnúsar sýslumianras prúða ieða Ara S'Onar hans, sém talið er ölilu lflkflegra. Hanin bjó flöngum við búsvelitiu að mætit er og í skjóli Ara, en Garðs- staðir eru nál'ega samtýniis við stórbýlið í Ögri. Þorleifur var fleikiskálli'd, sem átti ráð á mik- illlli 'ha'gmæls.ku og lagði metn- að 'sinn í dýrt og samanibarið rím. Hann var afar hjátrú- arfuflliur og huigði á ástir við álfboniu þá, er hann niefndi Sitivæn og orti tifl hennar kvæði. Trúllega hefuir haran með köfilum verið ruglaður á geði, einkum á efri árum, og úti frá því hafa svo skapazt ýmsar þær þjóðsöigur, sem af honum ■eru sagðar og prentaðar eru í mörigum þjóðsagnasöfnum. Jr rátt fyrir haigm'æflisiku sína og galdrakonst fékk Þorleif- ur engu um þokað í þá áltt, að lát yrði á reimleikunum á Snæ fjöfllium. En er það kom í fljós sneri Snæfjallaprestur sér tiil Jóras 'lærða, >að öLLuim tiíkindum saimlkvæmt beiðni eða ábend- iragu ÞorLeitfs. Þeir miuiniu hafa verið afllvel kunnuigir, þótt ekki sé nú vitað 'hve náinn sá kunningsskapur hefur verið, og hafa ort saman svonefnt Fuglakvæði, sem er rímað tfugflatal yfir íslenzka tfugla. Jón Guðmuindsson, sem venju- flega er kafllaðu'r flærði, var ætt- aður af Ströndum. Hann fædd- isti í Ófeigsfirði á Ströndum ár- ið 1574. Forefldrar hans voru Guðmuradur bóndi _ Hákonar- son, er þá bjó í Ófeigsfirði, en síðar á Ósi í Steingrímis- firði, og_ Sæuran Indriðadótitir prests, Ámundasonar í Kálfa- ■nesi í Steingrímisfirði. Sagt er að kyn hans verði ralkið ti'l göfugra manraa í ættir fram og að margt störmenn.i hafi uppi yerið uim hans daga, er hann var í frændsemi við, þó að fjarskylt væri. Ætt sinni lýsir Jón affllLtarl'ega í riti sínu „Um ættir og slekti.” (Safn III. bls. 703). Jón hefur verið sbórmerki- ur maðuir á sinni tíð, þó að það sé fyrst nú sem hanra fær að njóta saninimælis, eftlr að fræði menn á okkar dögurn hafa kynmt sér verk hans og ævi- tferifl, þótt enginn hafi enn Skrifað um hann doktorsrit. Auiðvitað hetfur hanin verið' barn sinnar al'dar -og uppvaxti- ar, hjátrúarfiuiflliur og trúgjarra, auk þess pápisfcu'r í anda, en aíl't um það í glæsilLegra móti steyptuir til huga og handar heldur en þá var títt uim al- múgamenn. Engrar skólagöragu naiuit hann í æsku eða síðar á ævinni, svo að kuinnugt sé, en varð þó í möngum greinum manna fjöltfróðastiur. Talið er au'ðsýmt af ritiurn hans, að hann hafi lesið sér til nota bæði danskar og þýzkar bækur og e.t.v. kunnað eitthvað í latínu. Ungur l'ærði hann að lesa og var lesbókin handrit eitt frá Skálholti, er farið hafði á flæk- ing eims og ffleiri sflflk efbir siða- Skiptin. Kom þá strax í ljós næmi haras og frábært minni, sem virðist hafa fyltgt honum upp 'til hárrar elfli. í ritiverk- uim hans, sem eru margvísifleg að eflni og mörg enra óprentuð, gætir eðlilega mjög hindurvitna og kreddutrúar hans tíma, en þó kvað þar vera roangti, sem staðizt hiefur nútíma gagnrýni og ekki er annans staðar að finna, einkum í ættvísi og sögu. Um 'náttúruÆræðis'krif hans segir dr. Þorv. Thoroddsien, að fná honum sé sprottinra mest- afllur sá fnóðl'eikiur, sem ísflenzk alþýða 'hafði í tvær aldir uim dýr, jurtir og steina. Jón lærði var og afllgotit skáld og kvað margt á laragri ævi, en menk- ast af því mun vera ævisaga hans í Ijóðum, er nefnist Fjöl- m/óður. r ennan sjáltflmienntaða fjöl- fræðing fékk Snæfja'llapinestiU'r til þess að ganga í kröfisin eftir Galdra-Leifa, þar sem hann þnaut, að því er reimleikann snierti. Tók Jón lærði þá til iSkáfldílþróttar sinraar og orti andrilkt kvæði, sem kallað hef- ur verið FjandafæLa, eða Srajá- fj allavísuT hinar fyrri, og er þetta upphaf að: „Jesú dreyra, dauða og pín, sem dregur oss fná grandi, eat eg á milli mín og þín, myhkna styrkuir amdli“. Og enra þettia: „Við höfum skratti skakazt á skjótt uim margar stundir, kynrai þessi kvæða skrá kjaflt þinn skellla undir. Hef eg til l'itla Ijóða skrá að leiða fram fyriir drengi, að sá skelmir skötnum hjá skömm af máflum femgi.” Kvæðið er allliangt og skipti- ist í kafla að efni til, auk iran- gangs. I kvæðinu ke.miu'r fram heimsskoðun Jóns lærða og þá um ieið trúarját'ning hans, sem síðar olllli mikilium deiluim og drógu itilan dilk á efltir sér fyr- ir höfumdinn, ásamti öðru hans mótilæti og raumuim. 1 riti Ólatfs Davíðssonar, „Galdur og galdramál á ís- laradi” er nokkuð sagt frá efni Fhh. á bls. 10. II. jairaúar 1970 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.