Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1970, Page 9
JWn aV fara 5 sta3, J>(5tt hanin
færi naiuðluigiuir, en aMrei kam
hann laftwr, heldur hrapaði til
bfiinia í þessarli ferð. E!kfci ©r þeisis
gatið 'hvont lík hains faminöt eða
ekki, en þégair þótiti hann eifcfki
Bggja kyrr og sótti miest að
vinniuikoniuininii oig smalaniuim, sem
fynr er frá siaigt að kjuimnieika
át'bu saiman."
Brátt var'ð drauigur þiassi hiinn
masti meimvæit'tiuir. Hélit hamn
sig llöniguim í hllíð&ram út ag upp
af Snæifjialiasitað og igerðd ferða
imönniutm gilettinigar, með grjót-
kasti og öðruim árásium. Sagt var
að haran gemgi einmig lljósium
logum heima á Staðnum, bryti
þar giuigga og dræipi féraaið föð-
ur síras. Enn fremnr sat hamn
oft uim diaiga í baðsitiofu, þegar
korauir voru að uffllairvimmu. Þótti
hainn þar ekki au'fúsiulgasfcuir og
er mæiit, að þá yrði a'ð skammta
horaum mia't sem öðinu hdiimilis-
fól'ki.
Einhverju sirani heyrði
vininiuimaðuir prests, að fiistouir
var rifinn úr roði niðuir í hjöll-
uim við sjóinm. Er hainra hiuigði
betur a'ð, sá hanra fljótleiga hver
þar var að verifci og mæl'ti:
„Viil'bu ekki hraíf iagsmaðiur?"
En .draiuigurinn svariaiðii: „Dauð
ir þurfa ðkki hmíf, þeir standa
á og ríl£a.“ Þá er og firá því sagt,
að stiuraduim sil'eliktli haran iiraraan
a.3ka heima á Sn.æifjölD)um', þvi
að ©raguim gerði haran mein ef
þeir gáifu homum aif miat s'ínium',
en girýtti að hinum, sém
sárari voru. Það var og hald
manna, að séra Jón gæti sent
draugirani hvert á land gem
haran viHdi. Því vair það eiitt
sinin,, er tóbakglauisit var í kaiup
atöðuim vestra, era spiurraiir gengu
aif því í Eyjafiirði, a'ð kil'erkiuir
átti að hafa gert draiuigimn ú't
mieð mesti og nýja skó, að sækja
tóbak til Akureyrar.
Þegar svo draiuigurin'n kom að
norðan, á maðuir eimin að hatfa
nekizt á haimra, þar sem hairan
sat og át iraat isiran, em tóbak
mikið iiá sem bráviði umhverfis
á áningarstaðnum. Þegar maður
iran sá þessar feikibirgðir imm-
aði hanin mijog í ihraossigæt.ið og
rraælti blj'úguim rórni: „Góði mað
ur, hveir sem þú eht, gefðlu mér
að smalkka tóbaksilús.“ En er
drauiguirinm skynjaði svo hóg-
væra bón, naik haimn að vísu upp
glyrnumar helduir ófrýnilegar,
sveiflaðii S'amain öllliu tóbakirau
og hvartf eins og hvirfilbylur,
en tvær álnir atf ruildp skiildi
hanra þó efitir til að bæflia h'iraum
í miuinirai.
Þessu raæst segir frá því, að
prestuir haifi sent dirauiginin aust
ur á Skorrasitaði í Nor'ðtfiirði, til
skólabróður síns séra Einars
Sigurðssoniar, mieð skriflegum
fillmœiliuim uim það, að hairan fyrir
kæmi ófögmuði þessium. Þegar
austur kom viflidi svo til, að
presbur var nýhá'ttaðhir. Leizt
honiuim gesturinin ósiæílllieguir
mjög og vildi sem minnst við
haran skipta, en spyr þó hvort
haran sié a'ð firaraa siig. Dr.augur-
iran játti því og fcastaiði til hains
bréfi föðuir sínis, um ieið og
haran hug'ðist þj.arma .að klerki
liggj.aradi í sænginni. En presbur
var sraar í snúni'niguim, þreif rúm
fjöl'inia og slió á haradieggi
draugsims svo ósIeMlega, að í
Sumdiur geragu. Við það sliævðist
hanin svo, .að prestur komst á
fætur og stefndi draugsa þeigar
í stað vestur aftuir. Bauð hanin
drauignium að stilla svo ferð
sirami, að ha.nra kæmii á Snæ-
fj.a'lllaistfað í messulllok og gæta
þeS'S að miæta pr'estinium föður
sínium í sálluhliði, og .aflhenda
horauim þar skrifaðan seðil, sem
Skorraisit'aðarkl'Srfcur féklk hora-
um.
Varð draiuguriran miú að faria
n'auðuigur eða viljuiguir sem fyrir
hairan var liagt, mætti föðiur sín-
um í sáfllulh'liðiniu og 'aflhenti 'hon
um þar seðilinn iað laustara, Það
var ihin raimmiasta draiuigaiS'tefna
og stefindi nú Jón prestuir syrad
siíniuim 'uim atftiurgöniguinia, frá öll
uim l'itfairadi möniniuim, og 'Sfcepin-
uim, norður og miður í níumda
heiim. Fyfllgdi þeirr.i stiefmui svo
mikilll miáttur, að drauigurinin
varð þagar niður að faraa og
segir 'Sagara, að ekki yrði msin
að horauim síðara.
Draiuigasaiga þessi, sem hér
heflur verið rakin að niokkru,
hefiuir vissiuiltega brenigiaizt ákatf-
flega mikið í áitt til ýkjuisaigraa í
meir en tvær aldir, unz skráðar
voru þær gerðir. henraar, er raú
þekkjast. Er Skaði miikill, að
eigi Skufl'i vera til saimtím.afrá-
sagra af þessum atbuirðum, er á
siinm há'bt m.uimu hafa veri'ð
merkilegir. Þótt Björn á
Skairðsá getii þeirna sem stað-
reyndar er vart 'hægt að segja,
að ,þar sé um frásöign eða sogu
að ræða. í því formi sem sagan
er raú eru ýrrais atifið'i hennar
saranisögufleg, þó að breinigiuð
séu, em öniniur hreim fjarstæða.
Saigt er, að Jón prestsisioraur
hatfi hirapað í fja.lflsMíð, vegma
hállku og harðtferam'is, við það a'ð
bj.arga fé, sem efl'aiust hefur
ekki komizt þaðan án, miamm-
hjálpar. Vegma þessarair sagm-
iar, sem mun sannleikanum sam-
kvæm, er róbt alð lýsa stuttiega
umlhverfi Sraæfj allastað'ar.
Sraæfjölll eru yzt bæja á Snæ-
fjallaströnd og liggja vestan
undir Sn.æfjafllaheiði, sem farim
er norðiur tiil Gruinmavílkuir og
Jökulfjarða. Undirlendi er þar
flítið, en þó ndkkuirt alllt- frá
Sanideyraarósi og út fyrir Snæ-
fj.ailabæ. Eftir þaö miá beitia, iað
með sjó fraam sé .aðeiras flatur
fj.alflsifló'tiurinin og lágfleindá svo
til ekfcert út uiradir Súrraad.al,
utan mijó ræma þar sem heitir
á Snæfjallaeyrun, en þar stóðu
3—4 verbúðir fynr á öldum.
Fyrir ultain Súrniaidal byrjar
hinn eiginflagi Vébjarnarniúpur,
er í dagllegu tafli kalliast aðeins
Núpur. Er hann mieir en 400 m
hátlt h.amiraifjaill sivo að segja
þverhmípt í sjó, en, þó með e.in-
stiökuim -gróðurtorfiurn í skriðúm
og þræðiragum, sem fé sækir í á
sumirum og Tendir þá stuindum
í svelti og sjáll'flheldu er haiustar
að.
Nú er ekkerti Mklegra., en að
Jón hatfi átt að nó íé úr Núpm-
um, þegar hann hnapaði vegna
háiku. Það sýniiir atftur á iraóti,
að þetta hefur gerzt að haiust-
l'agi -eða sn.emim.a vetrar, sem í
sögunrai sagir. Þá getur miainni
og dottið í huig, að Jón hacEi
verið .m.aniraa færastluir í kflet't-
um þar um sllóðir, og þvi hatfi
homuim verið ti’eyst betiuir en
öðrum til þess að bjarga fénu,
þó að svona færi, máski vegna
firýjiuiraanorða föður haras.
kfléra Jón Þorlieifsson var
prestur á Snœfjöllum allmiklu
lemguir en þjóðsagan greinir,
eða alflt til ársiras 1640. Að-
stoðairpresit.uir hanis frá 1629 var
séra Tómas Þórðarson, sem
fékk kalflið er hinin flét atf
preistfikap. Séra Tómiais át'ti sem
kuninugt >er Mairgréti Þórðar-
dótbúr að síðari koraiu, er í
í sögniuim heflur verið köfll-
uð Gal'dra-Maraiga ve.gnia gafldr'a
orð's, sem hún að lokum gat
breinisaið sig af. Etfallaiuist hefluir
það verið mesti að þaifcka 'miál-
f.flu/bn'inigi séra Tóm'aiS'ar, sem
hlýtur iáð hafa kyninzt því í
prestakalTi sínu hvernig áflíka
orðrómiuir varð tii'l, bæði samra-
ur og floginn, þair eð skamm.t
var uimifliðið frá hérvista'rdöig-
urn SinæfjiaiTladraaiuigsi.
Séra Jón vair ekki aðeiras
tvíkvæntur eins og í sögunni
segir heldur þríkvæntur.
Fyrsta kona hans hét Guðrún
og var Eyjólfsdóttir, en ekki
áttu þau börn saman svo að
kunnugt sé. Miðkonan hét Sess-
elja og er föðurnafn heranar
ókunnugt. Með henni átti hann
fjögur börn, þrjá syni og eina
dóttur. Synir þeinra hétu Árni,
Bjarni og Jón, sem hrapaði til
bana og olli eftir það hinum
sögulegu meimleikum, er fyrr
var frá sagt. Þriðja kona Jóns
prests Þorileifissoraa'r, va,r Guð-
rún Brynjólfisd'óttir og eágniUð-
ust þaiu ekki afkvæmá. Var
hún ekkjia, er hún giftist séra
Jónii, þá líklega inoikkuð fiuill-
orðin. Má því vel. vera rétt
heirmti, sem frá er greinit í éiijrai
gerð reimileikaisöguinnar, að
hún hafi varið stijúpbörnium
sínum aflflráðrík og þau átiti við
heldur jllt að búa í uppvexti.
Fyrr haifði hún átit ísfleitf preist
Styrkánssian, á Stað í Hrútia-
fiirgfli og með honum fimm dæt-
ur. Er talið áð tvær þeirra
haifi gifzt somum séra^ Jóns, er
eftir flflfðu þeim Árna og
Bjarna.
Þá er og auigljósiflega úr liagi
fært það atiriði, að Snœtfjal'l'a-
prestiuo’ hafi leitað á náðir séria
Einars skál'ds Siguirð’ssion'ar uim
það, að sjá fyrir aftiurgöragu
sonar síras, því áð séra Eimair
var aldrei prestiur á Sfcorira-
stáð, hefldux í Heydölum í Breið
dal seim aflkiuranuigt er, oig fatra
raunar aðrar garðir söguranair
rétt mieð það. Þess hefiur verið
getið tiiil, að um anraam séra
Einar sé að ræða, þ.e. Eiraar
prest Nikulásson á Skiraraiastöð-
um í Axairfirð’i, sem í ritum er
raefndur galdrameista'ri og
ýmsar sagnir garaga af. Það
fær þó ekki staðizt, því að
Eiraar Nikuflásson vígist ekki
til prests fyrr en árið 1653, og
hefiur áð liíkinidium verúð ó-
fædduir þegar Snæfjallaundr-
in gengu yfir 1611 og 1612.
Sagninraar uim forneskju
séra Jóns Þorleifissonar á Sraœ-
fjöllum, sinattiferði'r .aftiurgeng-
ins sonar hans, og fleira í beim
dúr, er auðvitað tómur upp-
spurai og þjóðsiagnaSkálidskiap-
ur síðairi tíma, en samti sem áð-
ur mun þarna eitthvað hafa
gerzt, sem enn verð'UT e'kki
skýrt saimkvæmit þetiim nátitúru-
lögmiáluim., er nú þekkj.ast. Má
í því saimibandii mira.nia á undr-
in í Hvammi í Þistillfirðii árið
1913, reimleikann á Stokkseyri
í lok sí'ðustu aldar, og sdðast
en ekki sízt HjaAtastaðafjamd-
ainn um miðja 18. öld, sem
ihafði það umtfram áðrar slíka.r
.furðuveruir, að hanm var mál-
(Skrafsimilkiill og afar kjaftfior.
Alllair eru saignir þesisar vel
■votittfestar og ge'rðusit í .aiuigsýn
og áheyrn fjöida marans. Eng-
in sikyniS'amlag ástæða viirðist
•því tiiil að efa það, að frásagn-
ir anmáfla og þjóðlsagna atf reim
fleikuiniuim á Snæfjölfluim, fyrir
háflfri fjórðu öfld, ihatfi átt rót
síraa .að trekja til sviplíkra fyr-
irbæra.
Einis og fyrr er að vikið
muinu það sdðiairi tíima huigsmLð-
ar, þar sem frá því er sagt, að
séna Jón hafi ihatft .atftuirgöragu
sonar síns til sfco't'tutferða og
sdðan ráðið niðurilögum henn-
a*r, með hjálp séra Binars í
Heydölum. Hið sairan'a eir, að
Snæfjiailflapriestiur etóð alveg
ráðlþrota yfir því að leysa
vandann af 'eigin ramleik. En
þá gekk 'hann ekki á vi)t stiétt-
arbræðra sinna, heldur til
galdraimanna, sem var mijög í
samiræmi við þann tíðaranda,
er þá var að skapast í landinu
og vairð eigi löngu síðar að eins
konar vitfinringu. Fyrst fékk
hann til Þorleif Þórðarson, frá
Garðsstöðum í Ögursveit, hin-
um megin Djúpsinis. Þorleitfur
þessd befur verið kallaður
Galdra-Leifi, og ganga af hon-
um margar fáránflegar ýkj'u-
sagnir. Hann var af góðum ætt
um kominn og upprunininn í
Norðurlandi, en mun. hafa
tfluitzt vestiur að Djúpi á vegum
Magnúsar sýslumianras prúða
ieða Ara S'Onar hans, sém talið
er ölilu lflkflegra. Hanin bjó
flöngum við búsvelitiu að mætit
er og í skjóli Ara, en Garðs-
staðir eru nál'ega samtýniis við
stórbýlið í Ögri. Þorleifur var
fleikiskálli'd, sem átti ráð á mik-
illlli 'ha'gmæls.ku og lagði metn-
að 'sinn í dýrt og samanibarið
rím. Hann var afar hjátrú-
arfuflliur og huigði á ástir við
álfboniu þá, er hann niefndi
Sitivæn og orti tifl hennar
kvæði. Trúllega hefuir haran með
köfilum verið ruglaður á geði,
einkum á efri árum, og úti frá
því hafa svo skapazt ýmsar
þær þjóðsöigur, sem af honum
■eru sagðar og prentaðar eru í
mörigum þjóðsagnasöfnum.
Jr rátt fyrir haigm'æflisiku sína
og galdrakonst fékk Þorleif-
ur engu um þokað í þá áltt, að
lát yrði á reimleikunum á Snæ
fjöfllium. En er það kom í fljós
sneri Snæfjallaprestur sér tiil
Jóras 'lærða, >að öLLuim tiíkindum
saimlkvæmt beiðni eða ábend-
iragu ÞorLeitfs. Þeir miuiniu hafa
verið afllvel kunnuigir, þótt
ekki sé nú vitað 'hve náinn sá
kunningsskapur hefur verið,
og hafa ort saman svonefnt
Fuglakvæði, sem er rímað
tfugflatal yfir íslenzka tfugla.
Jón Guðmuindsson, sem venju-
flega er kafllaðu'r flærði, var ætt-
aður af Ströndum. Hann fædd-
isti í Ófeigsfirði á Ströndum ár-
ið 1574. Forefldrar hans voru
Guðmuradur bóndi _ Hákonar-
son, er þá bjó í Ófeigsfirði,
en síðar á Ósi í Steingrímis-
firði, og_ Sæuran Indriðadótitir
prests, Ámundasonar í Kálfa-
■nesi í Steingrímisfirði. Sagt er
að kyn hans verði ralkið ti'l
göfugra manraa í ættir fram og
að margt störmenn.i hafi uppi
yerið uim hans daga, er hann
var í frændsemi við, þó að
fjarskylt væri. Ætt sinni lýsir
Jón affllLtarl'ega í riti sínu „Um
ættir og slekti.” (Safn III. bls.
703).
Jón hefur verið sbórmerki-
ur maðuir á sinni tíð, þó að það
sé fyrst nú sem hanra fær að
njóta saninimælis, eftlr að fræði
menn á okkar dögurn hafa
kynmt sér verk hans og ævi-
tferifl, þótt enginn hafi enn
Skrifað um hann doktorsrit.
Auiðvitað hetfur hanin verið'
barn sinnar al'dar -og uppvaxti-
ar, hjátrúarfiuiflliur og trúgjarra,
auk þess pápisfcu'r í anda, en
aíl't um það í glæsilLegra móti
steyptuir til huga og handar
heldur en þá var títt uim al-
múgamenn. Engrar skólagöragu
naiuit hann í æsku eða síðar á
ævinni, svo að kuinnugt sé, en
varð þó í möngum greinum
manna fjöltfróðastiur. Talið er
au'ðsýmt af ritiurn hans, að hann
hafi lesið sér til nota bæði
danskar og þýzkar bækur og
e.t.v. kunnað eitthvað í latínu.
Ungur l'ærði hann að lesa og
var lesbókin handrit eitt frá
Skálholti, er farið hafði á flæk-
ing eims og ffleiri sflflk efbir siða-
Skiptin. Kom þá strax í ljós
næmi haras og frábært minni,
sem virðist hafa fyltgt honum
upp 'til hárrar elfli. í ritiverk-
uim hans, sem eru margvísifleg
að eflni og mörg enra óprentuð,
gætir eðlilega mjög hindurvitna
og kreddutrúar hans tíma, en
þó kvað þar vera roangti, sem
staðizt hiefur nútíma gagnrýni
og ekki er annans staðar að
finna, einkum í ættvísi og sögu.
Um 'náttúruÆræðis'krif hans
segir dr. Þorv. Thoroddsien, að
fná honum sé sprottinra mest-
afllur sá fnóðl'eikiur, sem ísflenzk
alþýða 'hafði í tvær aldir uim
dýr, jurtir og steina. Jón lærði
var og afllgotit skáld og kvað
margt á laragri ævi, en menk-
ast af því mun vera ævisaga
hans í Ijóðum, er nefnist Fjöl-
m/óður.
r ennan sjáltflmienntaða fjöl-
fræðing fékk Snæfja'llapinestiU'r
til þess að ganga í kröfisin eftir
Galdra-Leifa, þar sem hann
þnaut, að því er reimleikann
snierti. Tók Jón lærði þá til
iSkáfldílþróttar sinraar og orti
andrilkt kvæði, sem kallað hef-
ur verið FjandafæLa, eða Srajá-
fj allavísuT hinar fyrri, og er
þetta upphaf að:
„Jesú dreyra, dauða og pín,
sem dregur oss fná grandi,
eat eg á milli mín og þín,
myhkna styrkuir amdli“.
Og enra þettia:
„Við höfum skratti skakazt á
skjótt uim margar stundir,
kynrai þessi kvæða skrá
kjaflt þinn skellla undir.
Hef eg til l'itla Ijóða skrá
að leiða fram fyriir drengi,
að sá skelmir skötnum hjá
skömm af máflum femgi.”
Kvæðið er allliangt og skipti-
ist í kafla að efni til, auk iran-
gangs. I kvæðinu ke.miu'r fram
heimsskoðun Jóns lærða og þá
um ieið trúarját'ning hans, sem
síðar olllli mikilium deiluim og
drógu itilan dilk á efltir sér fyr-
ir höfumdinn, ásamti öðru hans
mótilæti og raumuim.
1 riti Ólatfs Davíðssonar,
„Galdur og galdramál á ís-
laradi” er nokkuð sagt frá efni
Fhh. á bls. 10.
II. jairaúar 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9