Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1971, Blaðsíða 5

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
fslenzk skáldsagnaritun
eftir 1940 — 18. grein
Eftir Erlend Jónsson
TAKN
OG
LÁTÆÐI
finninganna. Persónur hennar
tala fátt og tjá sig lítt með
þeim og ein með þeim. Og end-
irinn verður sá, að „menn í
einkennisbúninigum komu og
fluttu hana til eins og dauðan
hlut.“
„Og kannske var erfiðast að
skilja það, sem aldrei var sagt"
(Gerviblóm).
„Með honum bærðist óljóst
sú hugsun að aðeins eitt dygði
honum nú: að þau gætu horfzt
í augu núna; að þau gætu brot-
ið augnatilliti sinu leið hvort
til annars gegnum þessa stofu
og allt þetta fólk“ (Veizla und
ir grjótvegg).
„Röddin dó út og varð að
vandræðalegri þögn sem sett-
ist þung og mettuð á borðið
fyrir framan þær. Hallveig sá
stingandi augnaráð kvennanna
skerast inn í þessa þögn og
rýna í þá tertu sem hefði átt
að vera þar, en var þar ekki“
(Útsýni).
Þó Svava hafi víða leitað
eftir söguefni og jafnvel skrif-
að þátt með þjóðsagnablæ
(„Það var barn í dalnum“),
auk hálfgildings sveitasagna,
eru langflest yrkisefni hennar
af einum og sama toga spunn-
in: fágað og slétt, en innihalds-
laust líf borgarbúans, sem
reynir árangurslaust að sækja
hamingju í síaukin lífsþægindi
og dauða hluti, en firrist svo
um leið lífið sjálft, að
hann glatar hæfileikanum
til að bindast tilfinningatengsl-
um við aðrar manneskjur. Mitt
í öllu glysinu verður umkomu-
leysi hans enn örvæntingar-
fyllra en ella. Sem til-
valið dæmi má taka Endur-
fund í 12 konum; upphafið á
þessa lund:
„Allt var á glitrandi iði.
Gljáandi speglarnir köstuðu
ljósinu á milli sin, og geislarn-
ir tóku þátt í leiknum af
galsa, sem gat orðið þeim
skeinuhættur: þeir skullu
stundum harkalega á lævíst yf-
irborð speglanna, og þá hlógu
þeir skærum, brothættum
hlátri og létu sem þeir hefðu
ekki meitt sig. Svo lokaðist lyft
an, al'lt kyrrðist og hélt niðri í
sér andanum, meðan það
sogaðist upp á við.
Konunni glýjaði fyrir augu i
þessum undraheimi ljóss og
spegla. Hvert sem hún leit,
birtist mynd mannsins í spegl-
unum, sem klæddu lyftuvegg-
ina. Og hún fann, að hún elsk-
aði hann enn.“
Hver er þessi kona? Fyrir
því er tæpast nánari grein
gerð. Hún er bara kona; ís-
lenzk kona; ung fyrir hálfum
öðrum áratug; nú stödd í er-
lendri stórborg og hittir af til-
viljun gamlan kærasta, sem
hafði „svikið" hana og kvænzt
annarri. Nú, sem hún hittir
hann óvænt og óviðbúið, fylg-
ist hún með honum upp á hótel
herbergi hans, og þrátt fyrir
alla þá firring, sem hið glýj-
andi umhverfi veldur henni,
skynjar hún samstundis, að
allt er breytt, frá því sem forð-
um var, en reynir að kalla
fram í huga sér ímynd manns-
ins, eins og hann var. Og það
tekst. Þegar hann segir við
hana: „Ég hef aldrei hætt að
elska þig,“ blossar ást hennar
upp á ný, en brennur líka til
ösku á samri stund, þvi slik
orð — sem hæfa þarna svo vel
því falska umhverfi, sem lýst
hefur verið — geta ekki tákn-
að annað en tómleika og smjað-
ur, úr því sem komið er, og
dæma hana endanlega til
þeirrar einsemdar, sem löngu
liðinn aðdragandi þessara tal-
aðra orða hafði upphaflega vald
ið henni:
„Hún blíndi á marglituð ljós-
in að handan, þar til gneista-
flugið skar hana í augun og
byrgði alla sýn nema manninn.
Og kraftaverkið varð. 1 geisla-
brotunum birtist hann henni,
eins og hann var, þegar hún
elskaði hann.
Þá brosti hún, tók tösku sina
og hanzka og fór.“
Tökum annað dæmi, Vegg úr
gleri. Einnig þar segir frá
konu, sem meinað er að beina
ást sinni í náttúrlegan farveg,
svo hún tekur í þess stað að
leggja ást við dauða hluti.
„Þeir lifnuðu í höndum henn-
ar.“ Dauðu hlutirnir á heimili
hennar öðlast smám saman það
líf, sem hún glatar sjálf, þar til
hún verður eins og einn af
þeim og ein með þeim. Og end-
irinn verður sá, að „menn í ein-
kennisbúningum komu og
fluttu hana til eins og dauðan
hlut.“
Svipað viðhorf birtist í
Veizlu undir grjótvegg (1 sam-
nefndri bók, 1967), þó þar
sé unnið með öðrum hætti úr
efninu: Maður flytur þrjú bíl-
hlöss af grjóti austan úr Bú-
landstindi og lætur hlaða úr
því skrautvegg í stofu sinni, og
skal veggurinn vera stöðu-
tákn hans. En hvaða skjól hef-
ur hann af þessum vegg og
hvaða öryggi veitir veggurinn
eiganda sinum, þegar hann er
kominn upp? Ekkert. Aðeins
stendur hann nú berskjaldaðri
en áður frammi fyrir þeim veru
leik, sem honum gegnir verst
að horfast í augu við; og það,
sem verra er — samstundis rís
annar veggur — ósýnilegur —
milli hans og þeirrar mann-
verunnar, sem að öðrum kosti
hefði ein getað gefið honum þá
öryggistilfinning, sem hann
þráir og þarfnast (samanber
tilvitnun úr sögunni hér
framar).
Þriðja bók Svövu, Leigjand-
inn (1969) er ekki smásagna-
safn eins og tvær hinar fyrri,
heldur stutt skáldsaga, og er
aðalpersónan svo sem oft
endranær kona og sagan túlk-
uð út frá hennar sjónarmiði.
Efni Leigjandans er í stórum
dráttum á þessa lund:
Hjón nokkur, sem búa sjálf
í leiguíbúð, verða einhverra
hluta vegna, sem er ekki nán-
ar skýrt, að taka við leigjanda,
útlendingi, inn á heimili sitt.
Leigjandinn gerir sig strax
heimakominn, svo konunni þyk
ir nóg um, en maðurinn sætt-
ir sig fremur við það. Þau
hjónin eru að koma yfir sig
húsi, en skortir peninga til
framkvæmda. Leigjandinn legg
ur þeim nú yfrið fé til að ljúka
við bygginguna. Þangað flytj-
ast þau svo og hann með þeim,
öll sem ein fjölskylda. Skömmu
eftir að þau eru flutt í nýja
húsið, tekur annar ókunnugur
maður að gefa þeim gætur.
Gengur sá fram og aftur í fjör-
unni fram undan húsinu; leigj-
andanum til mikils taugaæs-
ings, sem æðir þá „úr einu
herbergi í annað og út í hvern
gluggann af öðrum með kíki í
höndum." Á aðfangadagskvöld
kveður „maðurinn í fjörunni"
dyra. Húsbóndanum og leigj-
andanum bregður svo við, að
þeir renna saman í eina per-
sónu; sú þróun var raunar haf-
in áður; en konan sem getur
virt þennan óboðna gest ná-
kvæmlega fyrir sér gegnum
gægjugatið á hurðinni, lamast
og stirðnar upp, svo hún má sig
hvergi hræra til að ljúka upp
fyrir manninum.
— ★ —
Flestir, ef ekki allir gagn-
rýnendur, sem ritað hafa um
Leigjandann, hafa lagt póli-
tískan skilning í þennan sögu-
þráð. Samkvæmt þvi skulu
hjónin, húsráðendur, tákna ís-
lenzku þjóðina, en leigjandinn
Bandaríkjamenn og her þeirra
hér á landi. Erfiðara hefur
reynzt að ráða, hvað tákna
skuli gestur sá, sem kveður
dyra á aðfangadagskvöld, en í
framhaldi af hinu fyrrtalda
liggur þó beinast við að skilja
hann sem tákn heimskomm-
únismans: „Rauðum lit brá fyr-
ir á andliti hans. Var þetta
blóð? Lagaði úr manninum
blóð? Eða var þetta aðeins
endurskin rauða jólaljóssins
sem hún hafði fest yfir útidyr-
unum?“
Með öðrum orðum — það er
hreint ekki ljóst, hvort þessi
göngumaður er rauður af blóði
kommúnismans eða fagnaðar-
boðskap hans, sem minnir þá á
fagnaðarboðskap jólanna? Eða
er ef til vill átt við Sovétríkin
einungis og áhrif þeirra, sam-
anber óðagot leigjandans með
kíkinn? Sama hvort er; hvort
tveggja getur átt við.
Fleira má þá með sama rétti
skilja táknrænt i Leigjandan-
um. Hvaða hlutverki gegnir
t. d. lifandi Maríumynd, sem
húsfreyja forfærir um ibúðina
fyrir jólahátíðina?
„Þú veizt það ósköp vel,
María, að það er ekki hægt að
teppa heilan stól alla jóladag-
ana . . . Hún vildi ekki eiga á
hættu að María færi að kíkja á
þennan mann í fjörunni . . .
konan Jeit á pallinn í horninu
og það léttist á henni brúnin.
Auðvitað. Þarna yrði hún ekki
fyrir neinum og þessum palli
var hvort eð er ekki ætlað ann
að en fylla upp í hornið."
Hver er þessi María mey
hornreka? Kemur ekki heim
við önnur tákn Leigjandans,
að hér sé átt við islenzku
kirkjuna, auðmjúka, lítilláta og
nægjusama, sem sætir þeim ör-
lögum að vera kjálkað niður,
þar sem hún stendur ekki I
vegi fyrir neinu öðru?
— ★ —
Nú veit enginn, hvað höf-
undur meinar með skáldverki,
þegar hann semur það, og raun
ar skiptir það ekki máli, eftir
að hann hefur sent það frá sér.
Útskýringar höfundar gætu
hvort eð er aldrei neinu breytt
um eðli eða gildi nokkurs
verks. Vera má, að einhver
telji illa farið með Leigjand-
ann, að lesa svoná út úr hon-
um allt annað en það, sem í
honum stendur. En hér má
hafa í huga, hversu lítið yrði
úr sögunni, ef þessar eða þvi-
líkar aukamerkingar væru
ekki í hana lagðar. 1 fyrsta
lagi hlyti sagan að skoðast
óeðlilega langdregin, samanber
eítirfarandi umsögn Jóhanns
H j álmarssonar:
„Eftir Leigjandanum að
dæma virðist form smásögunn-
ar eiga betur við Svövu
Jakobsdóttur; lesandinn fær
það á tilfinninguna, að hann
sé að lesa smásögu, sem reyn-
ist alltof löng, þegar á heild-
ina er litið."
Eins og geta má nærri um
rit, sem skilið er svona póli-
tískum skilningi, hafa gagn-
rýnendur verið ærið ósammála
um ýmiss konar gildi Leigjand-
ans, þar með talið skemmtigildi.
Til að mynda lét einhver í
ljós, að sér þætti sagan ákaf-
lega skemmtileg til lestrar.
Aðrir voru á gagnstæðu máli,
þeirra á meðal Gunnar Bene-
diktsson, sem ritaði ýtarlega
um bókina í Timarit Máls og
menningar.
„Áður en ég las Leigjand-
ann,“ skrifaði Gunnar meðal
annars, „hafði ég heyrt það ut-
an að mér, að þetta væri mik-
ils háttar skáldverk, og fengið
pata af því, að inntak þess
væri hin erlenda innrás í þjóð-
líf okkar. Það þóttu mér vissu-
lega góðar fréttir . . . En ég
baðaði mig ekki lengi í ljóma
fyrirheitsins . . . Persónur sög-
unnar eru lífvana gervi-
tákn . . . Það eru hvergi átök,
sem valda spennu og vekja eft-
irvæntingu."
Hvort sem nú Gunnar Bene-
diktsson hittir hér naglann á
höfuðið eða kveður fullfast að
orði, hniga mörg rök að þvi,
að Leigjandinn verði ekki tal-
inn til hins bezta, sem Svava
Jakobsdóttir hefur sent frá sér.
Raunar er það skiljanlegt, ef
'haft er i huga, að það eru svip-
brigðamál stuttra andartaka,
sem bera uppi hugtækustu sög-
ur hennar. Svava er með öðr-
um orðum höfundur augna-
bliksins. Hingað til hefur
henni því tekizt betur að fást
við einhæft form smásögunnar
en margbrotið umfang skáld-
sögunnar. Hið síðar nefnda
hefur henni — réttara sagt —
alls ekki tekizt.
3. janúar 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5